Szlak rezydencji i dworów

ADAMPOL (punkt na mapie A)

Dawny PAŁAC MYŚLIWSKI został wzniesiony w latach 1923-1927 prawdopodobnie według projektu architekta Jana Koszczyca-Witkiewicza dla Zamoyskich, w których posiadaniu znajdował się do 1945 r. Obecnie mieści się tu Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Gruźlicy i Chorób Płuc. Jest budowlą eklektyczną, z cechami klasycyzmu rosyjskiego i elementami bizantyńskimi, zgrupowaną wokół czterobocznego dziedzińca. Do dekoracji wnętrza wykorzystano fragmenty wystroju rzeźbiarskiego i kamieniarki pałacu w Różance, który został zniszczony w czasie I wojny światowej. W skrzydle wschodnim znajduje się m.in. trzynaście kapiteli korynckich z początku XVIII w., tablica fundacyjna znad pałacu głównego w Różance z datą 1716 r., kominek z ok. 1836 r., rzeźby klasycystyczne z XIX w. W kaplicy p.w. Matki Boskiej, w zachodnim skrzydle pałacu, w dwu oknach umieszczono kopie witraży z ok. połowy XIII w. ze scenami z żywotu św. Szczepana, prawdopodobnie sprowadzone z Francji. W parku, na osi elewacji ogrodowej pałacu, znajduje się FIGURA Najświętszej Panny Marii Niepokalanego Poczęcia z 1858 r. Jest ona dziełem Konstantego Hegla i również została przeniesiona z Różanki. Od 1946 r. mieści się tutaj sanatorium przeciwgruźlicze.

STARY BRUS (punkt na mapie B)

DWÓR zbudowano na przełomie XVIII i XIX w. W ciągu XIX i XX w. często go przebudowywano, został spalony w 1944 r. Znajdował się w obszernym parku, zwrócony ku północy; obecnie zachował się tylko prostokątny zarys fundamentów. Murowana oficyna znajduje się na południowy-wschód od dworu. Jest budowlą prostokątną, parterową, nakrytą dachem czterospadowym, krytym eternitem. Pochodzi z XIX w., wielokrotnie przebudowywana, została gruntownie odrestaurowana w 1957 r. Na północnym-zachodzie od dworu zostały wzniesione murowane spichlerz i chlewnia. Spichlerz pochodzi z ok. połowy XIX w. i jest budowlą klasycystyczną, o elementach neogotyckich, prostokątną półtora- kondygnacjową, zwróconą frontem na wschód, nakrytą dachem dwuspadowym z naczółkami. Chlewnia pochodzi z ok. połowy XIX w., po 1945 r. została przerobiona na budynek mieszkalny. Całe założenie dworskie otoczone jest pozostałościami parku z XVIII w., ze szpalerami grabowymi i kasztanową aleją dojazdową z XIX w.

SOSNOWICA (punkt na mapie C)

Zespół rezydencyjny w Sosnowicy obejmuje dworską oficynę z 1753 roku i pozostałości murowanego alkierza dawnego dworu z połowy XVIII wieku oraz park z połowy XIX wieku. Po gruntowych modernizacjach, prowadzonych pod nadzorem konserwatorskim, oficynę północną w stylu barokowym adaptowano na pensjonat turystyczny "Dworek Kościuszki" funkcjonujący obecnie jako centrum szkoleniowo - rekreacyjne. Pozostał również park dworski, który zachował duże wartości zabytkowe i krajobrazowe. Można obejrzeć fragmenty 4-rzędowej alei lipowej, tworzącej ongiś oś kompozycyjną parku, pomnikowe dęby w wieku 200-400 lat, ze szczególnie wspaniałym o pierśnicy 6,5m oraz lipy drobnolistne (w tym jedna o pierśnicy 6m) i jesiony. Pierwotnie zespół dworsko-parkowy złożony był z drewnianego dworu alkierzowego (z piękną XVIII-wieczną polichromią), dwóch późniejszych oficyn, rządcówki i zabudowy folwarcznej. Całość poprzedzona szeroką aleją dojazdową i otoczona parkiem o układzie regularnym. Większość zabudowań z dworem została zniszczona w 1915 roku przez wycofujące się wojska rosyjskie. Z dawnego zespołu pozostała jedynie rządcówka i barokowa oficyna z 1783 roku pod mansardowym dachem, krytym pierwotnie gontem. Dworek zarządcy stawów rybackich - tzw. "Rybakówka" w Libiszowie. Obiekt z pozostałościami niewielkiego parku krajobrazowego z początku XX w. Wpisany do ewidencji zabytków. Aleja wzdłuż ulicy Mickiewicza oraz Staw Hetman znajdujące się na terenie miejscowości Sosnowica. Został wpisany do rejestru zabytków jako klasyczny przykład symetrycznego układu z epoki Oświecenia upamiętniającego pobyt Tadeusza Kościuszki. Park leśny w Sosnowicy Lasek został założony przed I wojną światową. Zachowały się aleje spacerowo-leśne oraz sztucznie ukształtowany wówczas pagórek widokowy na stawy. W zachodniej części parku można było oglądać ewenement przyrodniczy w postaci zrośniętego dębu i sosny noszących miejscowe nazwy "Kościuszko" (dąb) i "Ludwika" (sosna). Według legendy dąb zasadził Tadeusz Kościuszko, a sosnę - Ludwika Sosnowska, na wieczną pamiątkę ich romantycznej miłości. Niestety w ostatnich latach jedno z drzew uległo zawaleniu - była to sosna.

KOLANO (punkt na mapie D)

Pałac Łubieńskich w Kolanie jest rezydencją dworską, wzniesioną w połowie XIX wieku. Otoczony jest parkiem. Obecnie mieści się w nim Dom Pomocy Społecznej.

JABŁOŃ (punkt na mapie E)

W skład zespołu pałacowego w Jabłoniu wchodzi: neogotycki pałac, oficyna, galeria, kaplica pałacowa, leśniczówka, mieszkanie koniuszego, czworaki oraz brama wjazdowa z kordegardą. Tomasz hr. Zamoyski wznosi w 1891 roku późno - klasycystyczny dwór. Jego projektantem był Ksawery de Makowo - Makowski. Budowla ta będąca obecnie wschodnią oficyną pałacową została wzniesiona jako wolno stojąca. Zamoyski od samego początku traktował te budowlę jako rezydencję przejściową. Znaczna powierzchnia zaplecza gospodarczego (kuchnia i pomieszczenia dla służby), dla którego przeznaczono całe wysokie podpiwniczenie budynku, wskazuje na planowaną, pomocniczą funkcję tego budynku. Neogotycki pałac został wybudowany przez hrabiego Tomasza Zamoyskiego w latach 1904 - 1905 na miejscu rozebranego pałacu Strzyżowskich. Pałac był wzorowany na angielskich rezydencjach z czasów przełomu późnego gotyku i początków renesansu. Jego projekt powstał w renomowanej pracowni, wiedeńskich architektów Fellnera i Helmera. Został wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta. Pomieszczenia parteru przeznaczono pod ogólne funkcje mieszkalne i reprezentacyjne. Na pierwszym piętrze ulokowano sypialnie domowników, poddasze przeznaczono na pokoje dla gości. Centralnym pomieszczeniem pałacu jest hall. Mieści on reprezentacyjną klatkę schodową oraz okazały kominek.

Ściany pokryte są bogatymi boazeriami a strop kasetonami. Niezwykle charakterystyczne dla pałacu w Jabłoniu są duże okna o kamiennych podziałach, typowe dla architektury angielskiej. Najbardziej "gotycka" w charakterze jest kaplica zamkowa. Dostawiona jest do tylnej ściany galerii, która łączy pałac z oficyną. Jest skromną prostopadłościenną budowlą o wnętrzu oświetlonym przez pięć ostrołukowych okien. W roku 1906 ukończono budowę oranżerii. Była ona pierwotnie przykryta szklanym dachem. W dalszej kolejności wzniesiono kordegardę - domek odźwiernego oraz bramę wjazdową. Wszystkie te budowle ukończono do 1909 roku. Rezydencja Zamoyskich w Jabłoniu była budowlą bardzo nowoczesną. Zaopatrzona była w instalację centralnego ogrzewania, wodną i kanalizacyjną. Posiadała system klimatyzacji grawitacyjnej, oświetlenie elektryczne oraz windę. Pałac posiadał własne ujecie wody (pompę głębinową) oraz elektryczną pompę ciśnieniową pozwalającą doprowadzić wodę do łazienek znajdujących się na piętrze. Tuż przed wybuchem I wojny światowej Tomasz hr. Zamoyski zakończył budowę zespołu folwarcznego w Jabłoniu, składającego się z siedmiu murowanych czworaków, jednego dwojaka, domu administratora i budynków gospodarczych. Czworaki nadal służą jako domy mieszkalne.

HORODYSZCZE (punkt na mapie F)

Na południowy-zachód od osady przy szosie parczewskiej znajduje się dawny zespół pałacowy. Klasycystyczny pałac wzniesiony w okresie między 1818 -1828 r. dla Juliana Frankowskiego, prawdopodobnie zaprojektowany przez A. Corazziego. Wnętrze nieznacznie przekształcone w latach II wojny światowej. Po 1945 r. adaptowany na szkołę rolniczą, do niedawna gruntownie zdewastowany, używany jako mieszkania prywatne i pomieszczenia gospodarcze. W ostatniej dekadzie pałac stał się własnością prywatną i od wielu lat był pieczołowicie odnawiany przez nowego właściciela. Pałac zwrócony jest frontem na północny-wschód. Murowany z cegły, tynkowany. Podpiwniczony w części zachodniej, piętrowy. Na rzucie prostokąta, z wgłębnym portykiem od frontu, półkolistym ryzalitem od tyłu i trójbocznymi ryzalitami, może późniejszymi, w elewacjach bocznych. Układ wnętrza symetryczny, w części środkowej dwu-, w bocznych trzytraktowy. W parterze za portykiem hall o ściętych wewnętrznych narożach a za nim owalny salon. W sali balowej na piętrze analogiczne nisze w ścianie przeciwległej do ryzalitu, między nimi na osi kominek klasycystyczny z okładziną z marmuru carraryjskiego, płaskorzeźbiony, przerobiony: pod parapetem medalion z głową herosa antycznego w profilu; na parapecie uszkodzona rzeźba marmurowa orła (?), pozbawiona głowy; strop lustrzany z rozetą palmetową pośrodku oraz wydatną fasetą z gzymsem kroksztynowym.Zewnątrz elewacje dłuższe siedmio-, boczne trzyosiowe; kondygnacje oddzielone gzymsem kordonowym, górna zwieńczona belkowaniem z gzymsem kostkowym; parter, z wyjątkiem elewacji frontowej, boniowany. Elewacja frontowa z trójosiowym wgłębnym portykiem pośrodku oraz z jednoosiowymi pozornymi ryzalitami skrajnymi o narożach ujętych pseudorustyką. Na piętrze balkon z żelazną ażurową balustradą. Półkolisty ryzalit elewacji ogrodowej rozczłonkowany jońskimi półkolumnami w wielkim porządku, na wysokich cokołach. Okna w większości prostokątne z ławami i gzymsami lub zamknięte półkoliście, o profilowanej archiwolcie z kluczem. Dach czterospadowy, z półkopułą nad ryzalitem ogrodowym, kryty blachą (1953), silnie uszkodzony.

ROMANÓW (punkt na mapie G)

Muzeum mieści się we dworze, w którym u dziadków ze strony matki wychowywał się Józef Ignacy Kraszewski. Romanów to dawna posiadłość Sapiehów, wchodząca w skład klucza wisznickiego. W 1802 roku majątek nabyli Anna i Błażej Malscy. W latach 1806-1812, rozebrawszy stojący tu dwór drewniany, postawili na jego piwnicach ze sklepieniami krzyżowo-kolebkowymi dom nowy - murowany, klasycystyczny, z czterospadowym dachem krytym gontem i czterokolumnowym gankiem od strony frontowej i zapewne podobnym od ogrodu. Do dworu wiodła półkolista droga wznosząca się przed samym budynkiem i ograniczona tu wysokim murem. Przyszły pisarz wychował się właśnie w tym, parterowym domu, do którego przybył we wczesnym dzieciństwie. Dziadkowie opiekowali się nim do 15 roku życia, pilnując także edukacji wnuka - najpierw w Białej Podlaskiej, potem w Lublinie. Odszedł stąd w 1827 roku i wracał do tego miejsca już tylko jako gość odwiedzający swój "raj utracony" i tęskniący za nim na wszystkich ścieżkach życia.

Dziś dwór ma w swych zasadniczych cechach kształt z drugiej połowy XIX wieku, z czasów, gdy po dziadku Malskim i ojcu Janie Kraszewskim objął majątek Kajetan - najmłodszy brat pisarza. W czasie remontu, koniecznego ze względu na pożar, który strawił dach w 1858 roku, nowy właściciel dobudował w części środkowej piętro, zagospodarował poddasze, ganek frontowy zastąpił portykiem z czterema doryckimi kolumnami. Od strony parku powstał półkolisty, kolumnowy taras dźwigający balkon. Rok 1915 przyniósł następny pożar, który na szczęście nie wyrządził zbyt wielu szkód. Przy remoncie ostatni właściciele - wnuczka Kajetana, Paulina Rościszewska z mężem, zlikwidowali jednak rampę przy podjeździe, zastąpiwszy ją szerokimi schodami. Wystawiony na sprzedaż i opuszczony przez właścicieli dwór spłonął w sierpniu 1943 roku. W 1946 roku upaństwowiono sześciohektarowy park i ruiny domu. Na teren parku wprowadziło się leśnictwo. W 1958 roku Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie podjęła decyzję o utworzeniu w Romanowie muzeum autora "Starej baśni". Odbudowa ruin dworu trwała do 1962 roku i 28 lipca tegoż roku muzeum otwarto. Kolejny etap prac remontowych, trwających w latach 1987-1991, przywrócił przed dworem podjazd z rampą, od strony ogrodowej taras z balkonem i historyczny układ salonu.

RÓŻANKA (punkt na mapie H)

ZESPÓŁ PAŁACOWY został założony na pocz. XVIII w. przez Ludwika Pocieja. W 1798 r. przeszedł w ręce Zamoyskich i pozostał w ich posiadaniu do 1945 r. Ukształtowany malowniczo na wysokiej terasie stromego brzegu Bugu, na południowy-wschód od wsi, składał się pierwotnie z pałacu zwróconego frontem na zachód, otaczającego go parku z bramą, kordegardą i pawilonem od zachodu oraz folwarkiem z czworobokiem zabudowań gospodarskich, położonego na północnym -zachodzie. Murowany PAŁAC został wzniesiony prawdopodobnie według projektu architekta Józafa Pioli, ukończony w 1716 r. Według legendy był darem cara Piotra Wielkiego za usługi oddane mu przez L. Pocieja. W 1836 r. został zniszczony przez pożar i następnie odbudowany według projektu architekta Franciszka Marii Lanciego z udziałem architekta Henryka Marconiego i budowniczych Halaburda, Polikowskiego i Zabokrzyckiego. Ok. 1905 r. został przebudowany przez architekta Stanisława Grochowicza. Po zniszczeniu w czasie I wojny światowej nie odbudowano go i stopniowo został rozebrany. Niektóre fragmenty wystroju architektonicznego i rzeźbiarskiego przeniesiono do pałacu w Adampolu. Zachował się tylko zarys fundamentów oraz kamienna obudowa szkarpy od strony Bugu z dwupoziomowymi tarasami, wysuniętymi w formie półkolistych bastionów. Park jest pozostałością ogrodu francuskiego z początku XVIII w., przerobionego w pierwszej połowy XIX w. na park angielski, być może według projektu H. Marconiego przez szwajcarskiego ogrodnika Moeklina. Częściowo zachowało się starodrzewie. BRAMA do parku, klasycystyczna, z dwoma filarami pochodzi z XIX w. Przy bramie od południa znajduje się KORDEGARDA - budowla prostokątna, parterowa, pochodząca z XIX w., z wgłębnym gankiem w narożniku północno-zachodnim nakryta jest czterospadowym dachem łamanym. W parku, na południowy-wschód od bramy i kordegardy znajduje się pawilon w formie wieży z połowy XIX w., kwadratowy, trójkondygnacjowy z pozornymi ryzalitami od południa i północy, ze śladami rozebranej przybudówki od południa i takąż przybudówką od północy. Nakryty jest dachem krzyżowym. Wnętrze jest zdewastowane i niedostępne. ZABUDOWANIA FOLWARCZNE zostały wzniesione prawdopodobnie w XIX w., odnowione i przebudowane ok. 1905 r. przez architekta Stanisława Grochowicza. Zgrupowane są wokół prostokątnego dziedzińca prostopadłego do przecinającej go drogi, łączącej wieś z zespołem pałacowym i szosą. Wzdłuż północnego boku dziedzińca znajduje się oficyna mieszkalna - prostokątna dwukondygnacjowa z dwoma ryzalitami z przejazdem w ryzalicie wschodnim. Nakryta jest dachem dwuspadowym z naczółkami. Wzdłuż południowego boku dziedzińca istniała kiedyś analogiczna oficyna, obecnie rozebrana. Przy wschodnim boku dziedzińca znajduje się dawna rządcówka z pierwszej połowy XIX w. - prostokątna, parterowa, nakryta dachem czterospadowym.

Warto zobaczyć poza szlakiem

KODEŃ

Pałac tzw. PLACENCJA. W północnej części osady, na miejscu dawnego kościoła farnego p. w. Św. Ducha. Wzniesiony ok.1715 przez Pawła Franciszka Sapiehę, bpa żmudzkiego, jako siedziba misjonarzy kościoła Św. Anny, następnie misji jezuickiej. Po kasacie zakonu 1773 r. przebudowa na letnią rezydencję Elżbiety z Branickich Sapieżyny: następuje przekształcenie domu na pałacyk z dwoma dwuczłonowymi skrzydłami od strony wjazdu, wzniesienie zabudowań pomocniczych oraz założenie parku krajobrazowego. Przy pracach zatrudniony być może architekt Szymon Bogumił Zug. Po 1800 r. własność Teresy Managetta de Lerchenau, od 1826 r. Walentego Sarnackiego, następnie Świdrygiełły Świderskiego, od końca w. XIX kupca petersburskiego Garewicza, który dokonał remontu. W 1915 r. pałac wraz z zabudowaniami od północy zniszczone. Po 1918 r. remontowane przez kolejnego posiadacza, Ludwika Świderskiego, następnie własność jego córki Zofii, która w 1atach30- tych XX w. wzniosła w zachodniej części parku drewniany dworek. W czasie II wojny światowej założenie zdewastowane, pałac częściowo zburzony. Od 1945 r. strażnica WOP, w 1946 r. rozebrane zostały skrzydła. W latach 1958 - 74 mieścił się tam ośrodek zdrowia, następnie dom opieki społecznej, od 1992 znajduje się tam Dom Pogodnej Jesieni Towarzystwa Pomocy im. Św. Brata Alberta.Murowany z cegły, otynkowany. Piętrowy, na planie wydłużonego prostokąta na osi północ.- południe. Dłuższe elewacje jedenastoosiowe, frontowa z centralnym trójosiowym pseudoryzalitem poprzedzonym toskańskim portykiem kolumnowym w wielkim porządku z niskim schodkowym szczytem, rozczłonkowana lizenami, z profilowanymi gzymsami kordonowym i wieńczącym. Otwory prostokątne. Skrajne osie ślepe. Elewacje boczne trójosiowe, z trapezoidalnymi szczytami, w których pary okien na mijających się osiach. Na narożach skarpy. Wnętrza przekształcone. Dach niski, naczółkowy, z wystawkami, kryty blachą. Oficyna, być może z pierwszej poł. XVIII w., przekształcona na przełomie XVIII/XIX w. Obecnie przedszkole.