2006

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XLVI RAJDU „JESIENNEGO”

BONDYRZ – Wieś położona na zachodnim skraju gminy Adamów, nad rzeką Wieprz, w obrębie Roztocza Środkowego ciągnąca się na długości 5 km wzmiankowana w 1620 r.; własność Latyczyńskich, Tarnowskich, Łosiów. W 1885 roku istniał tutaj mały tartak parowy, a w 1888 powstała fabryka mebli giętych założona przez Wilhelma Gebethnera z Warszawy. Produkowała ona meble składane, letniskowe, salonowe, wojskowe., w 1906 r. zatrudniała 63 robotników. W latach 1948-49 wybudowano w Bondyrzu drewniany kościółek p.w. Opatrzności Bożej, według projektu inż. Adama Klimka. Jest to kościół drewniany, jednonawowy, w stylu zakopiańskim, szalowany. Przy prezbiterium mieści się zakrystia, a nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica z 1971 roku. Kościół wyświęcił w 1951 roku biskup Piotr Kałwa. 30 września 1975 roku biskup lubelski Bolesław Pylak erygował w Bondyrzu parafię rzymskokatolicką, a około 1978 roku założono cmentarz grzebalny o powierzchni 0,55 ha. W budynkach fabryki mebli funkcjonuje Muzeum Historyczne Światowego Związku Żołnierzy AK Okręg Zamość im. ppłk. Stanisława Prusa ps. „Adam" oraz prywatne zbiory skamieniałości i minerałów pana Jana Sitka (12 tys. eksponatów).
GUCIÓW – niewielka wieś leżąca na trasie z Krasnobrodu do Zwierzyńca nad rzeką Wieprz, w południowo-zachodniej części wsi na wzgórzu zwanym "Monastyrz" lub "Starzyzna" znajduje się Grodzisko wpisane do rejestru zabytków. Gród typu wyżynnego funkcjonował od IX do XI wieku, był częścią dużego kompleksu osadniczego, w skład którego wchodziło kilka osad otwartych oraz cmentarzyska kurhanowe o ciałopalnym obrządku pogrzebowym. Z miejscem tym związanych jest kilka legend, jedna z nich mówi o kościele znajdującym się na środku majdanu pod zwałami ziemi i stojącej obok studni. W czasie archeologicznych badań sondażowych stwierdzono istnienie usypanych ziemnych wałów oraz drewnianych konstrukcji przekładkowych i skrzyniowych, stanowiących umocnienia. Odkryto też fragmenty naczyń glinianych i kamiennych przęślików, fragmenty żelaznych narzędzi / noże, okucia, klucze, ostrogi / kości zwierzęce, gliniane figurki, siekierki krzemienne, żelazne groty, ozdoby kobiece itp. Znajduje się tutaj Muzeum Przyrodniczo-Etnograficzne "Zagroda Guciów" Anny i Stanisława Jachymków (przy bazie naukowej UMCS).
KRASNOBRÓD – Miasto znajdujące się w kotlinie górnego biegu rzeki Wieprz na wysokości ok. 250 m n.p.m., przy dawnym trakcie z Krakowa do Kijowa. Herbem jest złota litera K na czerwonym polu. Osada założona w połowie XVI w. Własność Lipskich, Leszczyńskich, Zamoyskich, Tarnowskich, Jackowskich i Fudkaowskich. W 1572 r. (lub 1576 r.) Krasnobród otrzymał prawa miejskie. W czasach Leszczyńskich ważny ośrodek protestancki (w 1647 r. odbył się tu małopolski synod kalwiński). W XVII w. do Krasnobrodu sprowadzono dominikanów, którzy opiekowali się drew. kościołem wystawionym przez Zamoyskich w miejscu objawienia się MB Jakubowi Puszczykowi w 1640 r. Pod koniec XVIII w. wzniesiona mur. świątynia ufundowana przez Marię Zamoyską (późniejszą Marysieńkę Sobieską), a projektowana przez Jana Michała Linka. Drewniany klasztor dominikanów spłonął w l pół. XVIII w. Staraniem Tarnowskich został odbudowany jako murowany. W 1864 r. nastąpiła kasata klasztoru. Wg spisu z 1857 r. w miejscowości było 158 domów i 1305 mieszkańców, w tym 1186 Żydów. Na przełomie XVIII i XIX w. Krasnobród był ośrodkiem garncarstwa, produkcji gontów i meblarstwa. W 1860 r. miasto dotknięte zostało przez nalot szarańczy. 24 III 1863 r. miała tu miejsce wielka bitwa oddziału Marcina „Lelewela" Borelowskiego z wojskiem carskim (na uroczysku św. Rocha). Po powstaniu Krasnobród utracił prawa miejskie, a odzyskał je dopiero w 1995 r. W końcu XIX w. Krasnobród stał się słynny, dzięki jednemu z pierwszych w Europie zakładów przeciwgruźliczych, założonego w 1884 r. Francuza dr Alfred Rose. Na początku września 1939 r. we dworze zatrzymali się członkowie polskiego rządu w drodze do Rumunii. W okresie okupacji niemieckiej miejscowość była kilkakrotnie pacyfikowana, a 5 VII 1943 r. większość mieszkańców wysiedlono. Obecnie miejscowość rozwija się jako ośrodek turystyczno-uzdrowiskowy (bogate źródła solankowe). Zespól klasztorny oo. dominikanów składa się z: mur. kościoła pw. Nawiedzenia NMP (1690-1699), mur. klasztoru (l pot. XVIII w.), a także ogrodzenia z bramkami i kaplicą (1778 r.). W l. 1767-1769 wzniesiono obecną fasadę kościoła, a w 1778 r. dodano kruchtę. We wnętrzu znajduje się ołtarz główny oraz cztery ołtarze boczne (późnobarokowe). Ołtarz główny został wykonany z drewna sosnowego przez Jana Mauchera w latach 1774-1776. W centralnej części głównego ołtarza znajduje się cudowny obraz MB Krasnobrodzkiej, nieznanego autora, z l poi. XVII w. Ma on wymiary 9 x 14 cm i jest umieszczony na tle powiększonej kopii. Oryginalny obraz jest odbitką litograficzną, wykonaną na papierze mszalnym. Został znaleziony po najeździe kozackim, w miejscu objawień na wiosnę 1649 r. W 1965 r. obraz ten został ukoronowany. Na cmentarzu kościelnym figura z 1646 r., w formie kolumny z kapliczką na szczycie, upamiętniająca objawienie Matki Bożej Jakubowi Puszczykowi, a także pomnik poświęcony papieżowi Janowi Pawłowi II. Na dziedzińcu klasztornym drewniany spichlerz z 1795 r. Obecnie mieści się w nim wystawa wieńców dożynkowych, część Muzeum Wsi Krasnobrodzkiej i Geologiczno-Garncarskiego. Kalwaria - rzeźbione stacje drogi krzyżowej z drewna lipowego wykonane zostały w latach 1980-1981 r. według projektu niepełnosprawnego artysty Lucjana Boruty z Drohiczyna. Jest on również autorem górującego nad Krasnobrodem krzyża na Chełmowej Górze. Pałac Leszczyńskich, murowany, piętrowy, z kolumnowym portykiem. Został wzniesiony w l pot. XVII w., później przebudowywany. Zniszczony w 1914 r., odbudowany w 1917 r. wg projektu Jana Koszyc-Witkiewicza. Znajdowały się tu m.in. biblioteka licząca kilka tysięcy woluminów i zbiory porcelany kopenhaskiej. Obecnie w budynku mieści się Sanatorium. Wokół pałacu zachował się piękny park dworski w stylu angielskim o pow. 2 ha. Kapliczka „na wodzie", drewniana. (pierwotna ufundowana przez Marię Zamoyską, obecna z XIX w., remontowana w 1946 r.) Ma ona kształt litery „f i składa się z dwóch, połączonych, kaplic. W ich wnętrzu kopie cudownego obrazu MB Krasnobrodzkiej. Pod kaplicą znajduje się silne źródło. Nieopodal kapliczki znajdują się dróżki różańcowe z kapliczkami.

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XLIV RAJDU „PARASOLOWEGO”

NOWINY - wieś odległa o 4 km na północny wschód od Chełma; w XVIII w. w składzie dóbr Uher; do 1939 r. przedmieście Chełma (w granicach miasta); w XIX wieku kolonia niemiecka; w 1935 r. dominikanin Stanisław Szalast założył tu dom dla samotnych i chorych mężczyzn pw. św. Paschalisa, obecnie Dom Pomocy Społecznej.
REZERWAT „BAGNO SEREBRYSKIE” - Rezerwat został utworzony w 1991 r. na powierzchni 376,62 ha w celu ochrony torfowiska węglanowego będącego cennym i unikatowym ekosystemem w skali kraju. Znaczną powierzchnię rezerwatu zajmują zwarte łany rzadkiej w Polsce rośliny - kłoci wiechowatej oraz zespoły roślinne z turzycą Buxbauma, turzycą Davalla i marzycą rudą. Pośród nich rozrzucone są wysepki z murawami kserotermicznymi. Taka mozaika zbiorowisk torfowiskowych i kserotermicznych jest zjawiskiem niezwykle rzadkim. Wśród chronionych i rzadkich zwierząt można tu spotkać m.in.: wodniczkę, derkacza, błotniaka łąkowego, kulika wielkiego, dubelta, kropiatkę, zielonkę i żurawia. Przez rezerwat Bagno Serebryskie przebiega trasa ścieżki przyrodniczej wyposażonej w wieżę widokową. Rezerwat należy do zespołu trzech rezerwatów położonych w okolicach Chełma, które są unikalnym zespołem przyrodniczym w skali Europy ze względu na wyjątkową różnorodność biologiczną. Chroniony jest tutaj niezwykle rzadki typ torfowisk niskich, tzw. torfowisk węglanowych oraz związane z nimi niezwykle rzadkie i ginące rośliny i zwierzęta. Odnotowano występowanie tu aż 550 gatunków roślin naczyniowatych, z tego 43 chronione, a 22 zagrożone wyginięciem. W tym miejscu występuje także największe skupiska kłoci wiechowatej w kraju. Gdzieniegdzie widać punkty, na których rosną drzewa i rośliny ciepłolubne. To grądziki - niewielkie wyniosłości powstałe na niewielkich wyniesieniach kredy piszącej. Na torfowiskach znajdują się siedliska wielu rzadkich gatunków zwierząt m.in. zagrożony na całym świecie ptak wodniczka oraz derkacz, 34 gatunki tutaj występujące są zagrożone wyginięciem w skali Europy, 67 w skali kraju.
SREBRZYSZCZE – miejscowość funkcjonująca od XV w. pod nazwą Serebryszcze, granicząca z Chełmem, wzmiankowana od 1428 r. Do XVIII w. dzieliła się na część królewską i część prywatną. Była gniazdem rodowym Serebryskich, a następnie własnością: Krasińskich, Jasieńskich, Godlewskich, Siła-Nowickich, Węglińskich, Łopuskich, Horeckich, Kunickich, Boruckich, Rulikowskich, Smorczewskich, Zawadzkich i Lechnickich. W XVII w. istniał tutaj dwór, na bazie którego miecznik chełmski Józef Łopuski (skupił również w swoich rękach całość dóbr serebryskich) ufundował barokowy pałac prawdopodobnie według projektu Pawła Fontany, otoczony parkiem o charakterze ogrodu włoskiego. Po przejęciu majątku przez Lechnickich (w 1866 r.) park poszerzono w kierunku północnym i zachodnim. W latach 20-tych na skraju parku umieszczono ujeżdżalnię koni. W 1938 r. powstała aleja wysadzana morwami, usytuowana na osi pałacu. Po II wojnie światowej majątek został przejęty przez państwo i obecnie w pałacu funkcjonuje szkoła podstawowa. Obecnie park posiada powierzchnię 5,2 ha (pierwotnie 8 ha). Od południa usytuowany jest staw z usypaną wyspą. Do głównej części obiektu prowadzi brama, a przed pałacem znajduje się trawiasty gazon. W południowej części parku zachowały się półkoliste szpalery grabowo-klonowe oraz szpaler wierzb od zachodu. Granice parku wyznaczają trzy aleje lipowe (o długości 350 m) oraz obecnie suchy kanał wodny, biegnący wzdłuż alei zachodniej, a jego wnętrze odgranicza szpaler klonowy. Na tyłach zachowała się aleja morwowa. W parku znajduje się ok. 420 drzew, reprezentujących 37 gatunków. Stare egzemplarze znajdują się w północnej części parku (dawny ogród barokowy). Wśród drzew dominują następujące gatunki: lipa drobnolistna (120 sztuk), klon zwyczajny (32 sztuki), topola osika (27 sztuk), morwa czarna (25 sztuk) i brzoza brodawkowata (8 sztuk). Występuje również: grab pospolity, dąb szypułkowy, wierzba biała, robinia akacjowa, klon jesionolistny, wiąz szypułkowy, modrzew europejski, wiąz polny i wiąz polny karłowaty. Do drzew najbardziej okazałych należą: lipa drobnolistna (18 sztuk o obwodzie od 314 do 408 cm), topola osika (kilka sztuk, 220-440 cm) oraz dąb szypułkowy (377 cm). Obiekt wpisany do rejestru zabytków 26.02.1982 r.

2007

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XXX RAJDU „WIOSENNEGO”

HUSYNNE - Nadbużańska miejscowość w gminie Dorohusk wzmiank. w 1462 r.; w okolicy liczne znaleziska archeolog. (narzędzia krzemienne) oraz grodzisko średniowieczne zwane Kozią Górą (2 km na półn.-wsch.); własność Firlejów, Stoińskich, Lisowskich, Czarnieckich, Gałęzowskich, Rulikowskich i Gutowskich; w 2 poł. XVII w. istniał tutaj dwór otoczony parkiem, liczącym pierwotnie ok. 10 ha; w 1921 r. dobra częściowo rozparcelowano; murowany dwór przetrwał do 1939 r.; obecnie zachowały się resztki założenia dworsko-parkowego z XIX w. (zabudowania z pocz. XX w. - rządcówka, gorzelnia, spichlerz; park z końca XIX w. o powierzchni 3,15 ha; od północy ogranicza park starorzecze Bugu.; zachowały się resztki alei dojazdowej, wysadzanej topolami, jesionami, klonami i robiniami. W parku znajduje się ok. 220 drzew 14 gatunków, przede wszystkim: lipa drobnolistna, dąb szypułkowy, topola biała, jesion wyniosły, robinia akacjowa i brzoza brodawkowata. Występują również: topola czarna, topola osika, wierzba biała, buk zwyczajny, modrzew europejski i świerk pospolity. Do szczególnie okazałych należą: topola biała - białodrzew (3 sztuki o obwodach do 352 cm), dąb szypułkowy (3 sztuki o obwodach: 380, 465 i 476 cm), lipa drobnolistna (3 sztuki o obwodach 510, 420 i 370 cm), skrzydłorzech kaukaski (8 sztuk), tulipanowiec amerykański, dąb czerwony, orzech czarny, jałowiec wirginijski i sosna czarna; dwa dęby (465 i 476 cm) i białodrzew (352 cm) mają status pomników przyrody od 1985 r., jeden z dębów jest nazywany dębem Kościuszki); kaplica cmentarna p.w. św, Maksymiliana Kolbe z ok. 1880 r.; plebania prawosławna z końca XIX w.; zbiornik retencyjny na rzece Udal o pow. 112,31 ha , użytek ekolog. od 1992 r.
TURKA – Miejscowość w gminie Dorohusk, wymieniana od 1554 r. jako folwark w ramach dóbr Dorohusk; w okolicy znaleziska archeologiczne (narzędzia krzemienne); w latach 1867-1952 siedziba gminy; budynek urzędu gminy (przed 1914 r.) - obecnie szkoła i Izba Tradycji Regionalnej; budynek szkoły (przed 1914 r.); W przysiółku Istrów park podworski o powierzchni 2,18 ha – obiekt dworski od XIX w. w posiadaniu kolonistów niemieckich. Dwór otaczał park o powierzchni 3,96 ha. Obecnie park pofolwarczny zajmuje powierzchnię 2,18 ha. W północnej części znajduje się licząca 150 metrów aleja lipowa (49 lip o obwodach od 130 do 398 cm, sadzonych co 4 metry, szerokość 5,5 m). Przedłużeniem alei jest szpaler lipowy (6 lip), odgradzający od zachodu teren folwarku (obecnie pola orne) od łąk. W południowej części obiektu znajduje się skupisko drzew otaczających w przeszłości dwór oraz szpaler akacjowy. W parku zachowało się ok. 200 drzew 12 gatunków, takich jak: lipa drobnolistna, robinia akacjowa, sosna zwyczajna, klon zwyczajny oraz drzewa owocowe (jabłonie, czereśnie). Od 1986 r. aleja i klon pospolity (obwód 337 cm) uznane za pomniki przyrody. Przy polnej drodze do Dorohuska znajduje się cmentarz z I wojny światowej o pow. 0,1 ha (tzw. Moskale).
DOROHUSK - Miejscowość nad Bugiem, od 1952 r. siedziba gminy, obecnie ważne przejście graniczne z Ukrainą wzmiank. w 1250 r. Własność Wołczków Rokutowiczów, Spinków, Orzechowskich, Gołuchowskich, Suchodolskich, Okieńskich i Druckich-Lubeckich (jako osada pojawia się w źródłach od 1443 r. - Dorohowsko). Miejsce walk z czasów wojny polsko-rosyjskiej z 1792 r., powstania kościuszkowskiego i powstania styczniowego; w 1877 r. wybudowano połączenie kol. z Chełmem i Kowlem; w okresie II wojny światowej istniał tutaj obóz pracy dla 300 więźniów; w poł. XVIII w. Michał Maurycy Suchodolski (uzyskał również przywilej lokacyjny dla Dorohuska w 1750 r.) ufundował późnobarokowy pałac z dwoma oficynami i wielkim dziedzińcem, dostępnym przez okazałą bramę usytuowaną symetrycznie na osi założenia. Ślady oficyn łączących się z pałacem poprzez arkadowe przejścia i piwnic odkryto w czasie badań archeologicznych. Odbudowany po zniszczeniach w okresie I wojny światowej pałac wykorzystywany był na potrzeby szkolne, a obecnie (po gruntownym remoncie) znajduje się w nim Gminny Ośrodek Kultury. Powstały w XVII w. park początkowo miał charakter regularnego ogrodu włoskiego. Z czasem został rozbudowany w park angielski. Obecnie na powierzchni ok. 3 ha zachowało się ok. 70 drzew 8 gatunków, przede wszystkim: robinia akacjowa, jesion wyniosły, lipa drobnolistna, topola osika. W alejach otaczających park zachowały się krzewy: karagana syberyjska (200 m) i liguster pospolity (130 m). Do najbardziej okazałych drzew należą: jesion wyniosły (kilka sztuk o obwodach do 250 cm) i wiąz górski (250 cm). Na terenie dawnego parku znajduje się również kamienna figura św. Barbary z XVIII w., obelisk nagrobny Barbary z Mężyńskich Suchodolskiej (z 1806 r.) oraz grobowiec rodziny Suchodolskich. Obiekt został wpisany do rejestru zabytków 26.02.1972 r. Kościół paraf. MB Bolesnej i Św. Jana Nepomucena, wzniesiony w l.1905-09 w stylu neogotyckim (według projektu Stanisława Diehla, budowniczy - Michał Lejman), trójnawowy z trójbocznym prezbiterium (od frontu ryzalit mieszczący kruchtę, nad którą znajduje się wieża zwieńczona dachem namiotowym), otoczony ogrodzeniem z pocz. XX w.; dawna organistówka z 1930 r.; drewn. kapliczka z XIX w. z rzeźbą św. Jana Nepomucena.
 

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XLIII RAJDU „SŁOWIKÓW”

WŁODAWA - miasto u ujścia Włodawki do Bugu (14 203 mieszkańców w 2006 r.), wzmiankowane w XIII w. (1242 „Kronika Halicko-Wołyńska”), 1534 lokacja staraniem Andrzeja Sanguszki, później własność Leszczyńskich, Pociejów, Czartoryskich i Zamoyskich; kościół parafialny pw. Św. Ludwika z 1739-80 (późnobarokowy, projektu Pawła Fontany) fundacji Pociejów: Ludwika i Antoniego, częściowo z dotacji Flemmingów i Czartoryskich, klasztor paulinów z 1711-17 prawdopodobnie wg proj. arch. Józefa Pioli; zespół dawnej synagogi, częściowo z fundacji Czartoryskich, złożona z synagogi wielkiej (z 1764 r.), synagogi małej i domu kahalnego z XIX w. (obecnie Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego), cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia NPM została zbudowana na miejscu wcześniejszej w latach 1840-42, kosztem Augusta Zamoyskiego, prawdopodobnie wg planów arch. petersburskiego; "Czworobok" - zespół kramów i jatek z XVIII w.
ADAMPOL – dworek myśliwski z 1923-27 r., obecnie sanatorium przeciwgruźlicze, wzniesiony wg proj. arch. Jana Koszczyca-Witkiewicza (architekt Zygmunt Dewuar); budowla eklektyczna z cechami klasycyzmu rosyjskiego i elementami bizantyńskimi, zgrupowana wokół czterobocznego dziedzińca; do dekoracji wnętrza wykorzystano fragmenty wystroju pałacu w Różance, zniszczonego w czasie I wojny światowej; trzynaście kapiteli korynckich z pocz. XVIII w., tablica fundacyjna z Różanki; w kaplicy p.w. MB w dwóch oknach znajdowały się witraże z ok. poł. XIII w. (obecnie w posiadaniu spadkobierców Zamoyskich); w parku, na osi elewacji ogrodowej pałacu, znajduje się figura NPM Niepokalanego Poczęcia z 1858 r., dzieło Konstantego Hegla; dworek otacza park o pow. 1,5 ha, stanowiący część lasu otaczającego Adampol; pomnik przyrody - głaz narzutowy - 1987r.
WYRYKI – miejscowość na trasie Włodawa-Parczew, siedziba gminy, wzmiankowana w XVII w.; własność Zamyskich (pozostałości zabudowań folwarcznych z pocz. XX w. w Kol. Wyryki); drewniany klasycystyczny klasztor Leontynek (zgromadzenie sióstr unickich) z 1. poł. XIX w. (Wyryki-Połód); dwa drewniane wiatraki (koźlaki) z XIX w.; drewniana kapliczka z XIX w. z rzeźbą św. Jana Nepomucena.
LASY WŁODAWSKIE - rozpościerają się w odległości 4 km na zachód od Włodawy i ciągną się dalej w kierunku zachodnim po wieś Lubień, porastając Garb Włodawski. Południowa część tego zespołu leśnego położona na prawym brzegu rzeki Włodawki - od kolonii Adamki po wieś Lutę i Żłobek - leży w rejonie Pojezierza. Że wschodu na zachód lasy włodawskie mają 12 km, a z północy na południe 10 km. Ten kompleks leśny tworzą wielogatunkowe bory, z przewagą sosny i dębu. Miejscami występują tu dąbrowy i lasy grądowo-dębowe z udziałem grabu, środkiem zespołu leśnego przebiega szosa Włodawa - Lublin. Lasy włodawskie słyną z obfitości i różnorodności grzybów. Są również zasobne w maliny i jagody.
SUCHAWA – miejscowość nad Włodawą, w centrum Lasów Włodawskich; kaplica rzymskokatolicka w dawnej w cerkwi prawosławnej (p.w. MB Kazańskiej z pocz. XX w.); plebania (XX w.) pomnik przyrody dąb szypułkowy o obwodzie pnia 520 cm w – 1988 r.
ADAMKI – gajówka Nadleśnictwa Włodawa; miejsce bitwy w okresie powstania styczniowego oddziałów powstańczych pod wodzą Marcina Borelowskiego-Lelewela - 7 marca 1863 r.
OKUNINKA – miejscowość letniskowa nad Jeziorem Białym Włodawskim (106,4 ha, 33,6 m głębokości), wymieniana od 1838 r. jako część dóbr Zamoyskich; rozparcelowana w 1934 r.; od 1958 stopniowo przekształcana w miejscowość letniskową, z licznymi ośrodkami wypoczynkowymi; współczesna kaplica rzymskokatolicka.

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XLVII RAJDU „JESIENNEGO”

GÓRECKO KOŚCIELNE - wieś położona przy pld.-zach. granicy Roztocza i Równiny Biłgorajskiej. Powstała w XVII w. jako cześć założonego wcześniej Górecka (zw. też Hutą lub Wolą Górecką). W 1668 r. Marcin Zamoyski sprowadził tu franciszkanów. Niebawem powstała kaplica, a na jej miejscu sto lat później stanął - istniejący do dziś - modrzewiowy kościół pw. św. Stanisława Biskupa. Został on ufundowany przez Jana Jakuba Zamoyskiego, jego portret znajduje się w świątyni. Franciszkanie prowadzili parafię do 1866 r., później opiekę nad nią przejęli księża diecezjalni. W 1968 r. kardynał Karol Wojtyła ofiarował parafii relikwie św. Stanisława. Od kościoła w stronę płynącej u stóp osady rzeki Szum prowadzi dębowa aleja, wzdłuż której rośnie sześć pomnikowych dębów. Najstarszy z nich ma ok. 500 lat (obwód7,4 m). W połowie długości alei znajduje się drew. kaplica z obrazem św. Stanisława, zwana "pod dębami". Przy drodze znajdują się drewniane stacje drogi krzyżowej wyrzeźbione przez Jana Pastuszka z Józefowa. Nad samą rzeką w 1668 r. wzniesiono drewnianą kapliczkę "na wodzie" ku czci św. Stanisława (obecna z XX w.). Według podań lokalizację kościoła i kapliczek wskazał sam Święty podczas objawień z 1648 r. Ich świadkiem był Jan Socha.
JÓZEFÓW - miasto leżące na dnie obniżenia zwanego Padołem Józefowskim, usytuowanym na pograniczu Roztocza Środkowego i Równiny Biłgorajskiej. Osada, początkowo zwana Majdanem Nepryskim, powstała ok. 1720 r. nad rzeką Niepryszką (dawniej Neprys) na terenach Ordynacji Zamojskiej z inicjatywy ordynata Tomasza Józefa Zamoyskiego (nazwa utworzona od imienia). Ordynat 3 grudnia 1725 r. podpisał w Zamościu dokument lokacyjny. W 1723 r. utworzono tu parafię rzymskokatolicką (w miejsce dawnej parafii unickiej w Nepryszu), a ordynat ufundował drewniany kościół. Jego budowę rozpoczęto w 1719 r., a konsekrowano w 1728 r. pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP. Miejscowość rozbudowywała się jako ośrodek rzemiosła i handlu. W 1755 r. na rynku wzniesiono drewniany ratusz. Napływająca do Józefowa ludność żydowska zbudowała tu pierwszą, drewnianą synagogę. W pobliżu, nad rzeką Sopot, już przed 1729 r. powstała papiernia, a w połowie XVIII w. hamernia (huta miedzi). Szczególnie dobrze rozwijało się sitarstwo i kamieniarstwo. Ograniczenie rynków zbytu w XIX w. spowodowało znaczny upadek sitarstwa. Ok. 1820 r. żydowska rodzina Waxów, dzierżawiąca papiernię i hamernię, założyła tu drukarnię wydającą hebrajskie księgi. Drukarnia zakończyła swą działalność w 2 poł. XIX w. Okolice Józefowa były miejscem walk podczas powstania w 1863 r. i w czasie II wojny światowej. 24 IV 1863 r. w trakcie potyczki nieopodal Józefowa zginął poeta Mieczysław Romanowski. W 1870 r., Józefów utracił prawa miejskie. W 1886 r. wzniesiono nowy kościół, z dwoma wieżami. Od stycznia 1988 r. Józefów ponownie jest miastem, którego herbem jest św. Józef w błękitnych szatach ze złotą aureolą i srebrną lilią w dłoni, stojący na błękitnym obłoku, na którym umieszczone są trzy włócznie (herb Zamoyskich - Jelita).
REZERWAT "CZARTOWE POLE" - utworzony 21 VII 1958 r. Zajmuje powierzchnię 63,71 ha, w tym ochronie ścisłej podlega 26,66 ha. Nazwa "Czartowe Pole" wzięła się z legendy głoszącej, że kiedyś "jeno czarci tam hasali" i odnosi się do śródleśnej Polany. Rezerwat swoim zasięgiem obejmuje jednak nie tylko wspomnianą polanę, ale przede wszystkim kilkunastokilometrowy odcinek malowniczo ukształtowanej doliny rzeki Sopot, wraz serią dużych wodospadów w okolicy miejscowości Hamernia. Największy z nich ma wysokość ok. 1,5 m. Osobliwością rezerwatu są ruiny ordynackiej papierni. Dolina z obu stron rzeki jest bardzo stroma. Rosną tutaj sosny, świerki i jodły, a także rzadkie rośliny (wawrzynek wilczełyko, zachyłek Roberta, zanokcica skalna i zielona, parzydlo leśne).
SUSIEC – miejscowość leżąca wśród piaszczystych wydm, w pobliżu południowej krawędzi Roztocza Środkowego na granicy z Równiną Biłgorajską. Zostało ono nadane Janowi Zamoyskiemu przez króla Zygmunta III Wazę. Pierwsze informacje o zasiedleniu pochodzą z 1582 r., kiedy na płynącym w pobliżu Potoku Łosinieckim istniał młyn Sikliwców i Świdów. Z 1643 r. pochodzi zapis o młynie na rzece Jeleń, wtedy zwanej Wieluńką. W tymże roku trzeci ordynat Jan „Sobiepan" Zamoyski przeniósł na uroczysko Susiec hutę wypalającą żelazo z rud darniowych. Na początku XVIII w. ordynat Tomasz Zamoyski sprowadza tutaj unickich mnichów reguły św. Bazylego. Dla nich, na pobliskim wzniesieniu zwanym obecnie Kościółkiem, zostały wzniesione cerkiew i klasztor. W 1791 r. utworzono hutę szkła Par na miejscu dzisiejszej wsi Paary. Powstały 4 młyny, folusz (zakład produkcji sukna), 4 karczmy i browar w Rybnicy. Par wraz z Rybnicą i Suścem stanowił jeden z największych ośrodków metalurgicznych Ordynacji, trwający w dobrej kondycji do początku XIX w. Ok. 1800 r. powstał w Suścu drewniany kościół, pół wieku później zastąpiony przez murowany. We wrześniu 1939 r. zacięte boje toczyły tu armie „Lublin" i „Kraków".
REZERWAT "SZUMY NAD TANWIĄ" - Został utworzony 18 VII 1958 r. Na powierzchni 41,33 ha ochronie ścisłej podlegają doliny potoku Jeleń i rzeki Tanew wraz z seriami małych wodospadów (zw. szumami, szypotami, sopotami lub porohami). Ich historia sięga trzeciorzędu. Wtedy to nastąpiło wydźwigniecie wyżynnego obszaru Roztocza, przy jednoczesnym opadnięciu Kotliny Sandomierskiej. Na granicy obu krain powstała linia spękań tektonicznych w postaci skalnych uskoków. To są właśnie dzisiejsze szumy, ubarwiające dna Jelenia, Tanwi, Sopotu i Szumu w krawędziowej części Roztocza. Rezerwat położony jest na wysokości ok. 235 m, a najwyższe wzniesienie - Kościółek (zwane też Zamczyskiem) - osiąga 246 m n.p.m. Wysokość zboczy w dolinach przekracza często kilkanaście metrów, a bezwzględna różnica poziomów na terenie rezerwatu osiąga 100 m. W dolinach Jelenia i Tanwi stwierdzono obecność 40 zespołów roślinnych. Drzewa osiągają wysokość do 40 m i średnice do 50 cm. Z rzadkich i chronionych roślin występują "Nad Tanwią": widłak jałowcowaty, bez koralowy i porzeczka alpejska.
 

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XLI RAJDU „KOŚCIUSZKOWSKIEGO”

ŚWIĘCICA – wymieniana w źródłach od 1443 r.; własność: Białeckich, Komorowskich, Bąkowskich, Gołuchowskich i Lechnickich. W XVIII w. istniał tutaj już drewniany dwór, który dotrwał do II wojny światowej. Po zakończeniu wojny majątek został przejęty przez państwo. Do dzisiaj zachowały się pozostałości parku z XIX w. o powierzchni 5,02 ha, pierwotnie o charakterze ogrodu włoskiego. W parku zachowało się ok. 100 drzew, przede wszystkim: jesion wyniosły, klon polny, robinia akacjowa i brzoza brodawkowata. Wśród drzew wyróżnia się modrzew europejski (obwód 317 cm), według miejscowej tradycji zasadzony w 1925 r. przez Józefa Piłsudskiego w trakcie wizyty u Zdzisława Lechnickiego, uznany w 2003 r. przez Radę Gminy Wierzbica za pomnik przyrody.
OLCHOWIEC – wymieniana w źródłach w 1413 r., kiedy Władysław Jagiełło nadał ją Michałowi Bazankowi, podczaszemu chełmskiemu; później w posiadaniu m. in. Komorowskich, Rulikowskich, Plewińskich, Kossowskich i Garszyńskich. W XIX w. istniał tutaj dwór otoczony parkiem o charakterze ogrodu spacerowego. Obecnie zachowały się jedynie pojedyncze drzewa. Głównym obiektem zabytkowym jest drewniany kościół parafialny (parafię erygowano w 1457 r.) pw. Św. Małgorzaty, wzniesiony w latach 1788-91 na miejscu poprzednich, fundacji Józefa Komorowskiego, kasztelana bełskiego. Obiekt jest konstrukcji zrębowej z nawa na rzucie kwadratu; posiada wyposażenie późnobarokowe z końca XVIII w.; w ołtarzu obraz Wniebowzięcia NMP z XVI w.; w ołtarzach bocznych obrazy św. Tekli i św. Małgorzaty z XVIII w.; nieopodal kościoła znajduje się cmentarz z nagrobkami Komorowskich i Lechnickich.
TERENIN – folwark wydzielony w XIX w. z dóbr Olchowiec. Do 1944 r. własność Smorczewskich, Załuskich, Rakowskich i Broniewskich. Po II wojnie światowej został przejęty przez państwo. Istniał tutaj drewniany dwór otoczony ogrodem użytkowo-ozdobnym. Obecnie na powierzchni 0,84 ha zachowało się 40 drzew, głównie lipa drobnolistna.
KULIK – wymieniana w źródłach od 1564 r.; własność Sługockich, Węgleńskich, Piotrowskich, Łaskich, Domańskich i Załuskich. Pod koniec XIX w. na miejscu drewnianego dworu powstał murowany obiekt, wykorzystywany po II wojnie światowej przez placówki oświatowe. Obecnie założenie dworsko-parkowe obejmuje powierzchnię ok. 3 ha. Do zachowanego prowadzi aleja dojazdowa (obsadzona jesionami, świerkami, lipami, grabami i brzozami). Za dworem na jego osi znajdują się pozostałości regularnego parku, wyznaczonego alejami grabowymi. Zachowały się również fragmenty alei lipowych oraz stara aleja kasztanowcowa (w 1981 r. liczyła 24 drzewa) prowadząca do sadzawki zasilanej kanałem. W parku znajduje się obecnie ok. 400 drzew 20 gatunków, w tym: grab pospolity, lipa drobnolistna, jesion wyniosły dąb szypułkowy i wierzba biała. Do najcenniejszych drzew należą: lipa drobnolistna (1 drzewo uznano za pomnik przyrody), jesion wyniosły (5 to pomniki przyrody). Obiekt wpisany do rejestru zabytków 10.06.1987 r.
SIEDLISZCZE – wieś gminna, wzmiankowana w 1414; ślady osadnictwa z epoki brązu; Z inicjatywy Wojciecha Węgleńskiego Siedliszcze zostało lokowane 26 stycznia 1760 r. przez Augusta III (była to druga lokacja miasta, powtórzenie pierwszej z 1548 r.). W ciągu swoich dziejów miejscowość była w posiadaniu: Korybutów, Witwińskich, Kożuchowskich, Jaskólskich, Podhorodyńskich, Siostrzewitowskich, Rzewuskich, Węgleńskich, Trzecieskich, Bogusławskich, Przegalińskich, Załuskich i Wielowiejskich. Rzewuscy utrzymywali tutaj chorągiew husarską (Michał, Stanisław Mateusz - hetman polny, hetman wielki koronny, Wacław - hetman polny, hetman wielki, poeta i dramatopisarz); w 1758 r. dobra kupił pułkownik husarii Wojciech Węgliński - ostatni kasztelan chełmski, w rękach tej rodziny i jej potomków Siedliszcze pozostały do 1944 r.; w 1799 r. syn pułkownika Antoni Leopold Węgliński zainicjował zmianę nazwy Siedliszcze na Węglin, lecz nowa nazwa nie utrzymała się; archiwum wojskowe z Siedliszcza znajduje się obecnie w oddziale rękopisów biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu; stajnie pułku zostały zamienione przez synów pułkownika na obory, relikty zbroi husarskich z Siedliszcza można dziś jeszcze oglądać w muzeach w Sanoku, Rzeszowie i Krakowie;).w XIX w. dwór Węglińskich cieszył się uznaniem z racji patriotycznych i postępowych postaw właścicieli, przebywali tu Henryk Kamieński, Edward Dembowski i Wincenty Pol; w okresie powstania styczniowego w okolicy miało miejsce kilka potyczek, z których najważniejsza rozegrała się 2 grudnia 1863 r., a polegli w niej powstańcy spoczywają w zbiorowej mogile, znajdującej się nieopodal szkoły przy szosie prowadzącej do Mogilnicy, na „kurhanie powstańców”; podczas I wojny światowej w sierpniu 1915 roku w rejonie Siedliszcza toczyły się walki między wojskami rosyjskimi i niemieckimi; w 1922 r. rozparcelowano dobra siedliskie pomiędzy kolonistów przybyłych z Galicji; pierwsza cerkiew wzmiankowana w 1510 r.; w 1657 r. dzierżawca Hieronim Stryjeński, zamienił istniejącą przy dworze kaplicę na zbór różnowierczy; w 1764 r. Wojciech Wegliński ufundował cerkiew unicką, która spłonęła w 1882 r.; w 1904 r. powstała prawosławna cerkiew murowana, obecnie kościół parafialny pw. MB Częstochowskiej z późnobarokowym XVIII-wieczny pounickim obrazem MB z Dzieciątkiem; dawna rezydencja rodziny Węgleńskich, późnobarokowa budowla jest typowym przykładem rezydencji zamożnej rodziny ziemiańskiej, obiekt jest drewniany, otynkowany, konstrukcji zrębowej, na podmurowaniu, parterowy, z piętrową częścią środkową na rzucie prostokąta; brama wjazdowa od strony północnej, z szerokim przejazdem i dwoma bocznymi furtkami; wokół dworu pozostałości ogromnego ogrodu z XVIII w., z resztkami sadu; po II wojnie światowej dwór był wykorzystywany jako szkoła; park został zdewastowany w okresie międzywojennym (wycięto ok. 60% drzew ). Obecnie założenie dworsko-parkowe posiada powierzchnię 1 ha i składa się z ok. 200 drzew 11 gatunków (wierzba krucha, wierzba biała, kasztanowiec biały i katalpa bigoniowa zw. surmią (6 sztuk o obwodach do 90 cm). Obiekt został wpisany do rejestru zabytków 10.10.1995 r.); grodzisko „Zamczysko” wśród rozlewisk Mogilanki, na północ od miejscowości, od XIV w. stał tu zamek, powstały być może na miejscu dawnego średniowiecznego grodu.

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XLV RAJDU „PARASOLOWEGO”

LUDWINÓW – miejscowość powstała pod koniec XIX w., funkcjonował tutaj folwark w ramach dóbr Uher, noszący nazwę Ludwin, złożony w 1884 r. z 162 mórg gruntów ornych, 34 mórg łąk, 291 mórg lasów i 5 mórg nieużytków; w 1893 r. folwark (tym razem pod nazwą Ludwinin) został wydzielony z dóbr Uher i następnie (w 1908 r.) sprzedany przez Bronisława Fudakowskiego Józefatowi Budnemu, właścicielowi Rejowca, za sumę 200.000 rubli; w 1893 r. w Ludwininie powstał kolonia niemiecka (osadników przeniesiono z leżącej na terenie Gminy Rejowiec Kol. Krupa); w okresie międzywojennym folwark został rozparcelowany; znajduje się tutaj mur. kapliczka z 1990 r. i pomnikowa brzoza brodawkowata o obwodzie 289 cm.
RYBIE – miejscowość leżąca na wschód od Rejowca, na zboczu wyniosłego wzniesienia (232 m npm); wymieniana od 1489 r. (jako Robie i Wierzchowina Kobylska); pod koniec XV w. własność Pawła Chełmczyka; później część klucza rejowieckiego i własność Zamoyskich, Rejów, Rzewuskich, Zaleskich, Ossolińskich, Łubieńskich, Woronieckich i Budnych; w 1859 r. powstała tutaj kolonia niemiecka oraz ewangelicki kantorat (osadnicy przybyli z Pomorza); na skraju miejscowości znajduje się kopiec (tzw. Mogiłki), kryjący według tradycji prochy powstańców z 1863 r.; w otaczającym od północy lesie sosnowo-dębowym w latach 70-tych planowano utworzenie rezerwatu przyrody.
KOBYLE – miejscowość leżąca na południe od Rejowca, wymieniana od 1442 r.; własność kasztelana chełmskiego Wańki Kierdejowicza z Kwasiłowa, Pawła Chełmczyka, Zamoyskich, Rejów, Rzewuskich, Zaleskich, Ossolińskich, Łubieńskich, Woronieckich i Budnych (stanowiła część tzw. klucza rejowieckiego).
REJOWIEC OSADA – miasto lokowane z inicjatywy Mikołaja Reja w 1547 r. na gruntach wsi Kobyle (w 1542 r. była w tym miejscu lokowana wieś Sawczyn); Mikołaj Rej przejął dobra (z Siennicą Różaną, Kobylem, Rybiem) dzieki małżeństwu (w1531 r. z Zofia Koścień, córką bratanicy arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Róży z Borszowic Boryszewskiego; w XVI w. ośrodek protestancki (Mikołaj Rej wzniósł zbór kalwiński, zlikwidowany pod koniec XVII w.); miasto utraciło prawa miejskie w 1867 r.; herbem miejscowości jest godło Rejów „Oksza” (srebrny topór na czerwonym polu); w wiekach późniejszych własność Orzechowskich, Rzewuskich, Zaleskich, Ossolińskich, Łubieńskich, Woronieckich i Budnych; w XVII w. istniał tutaj murowany dwór Rejów, na miejscu którego w 1840 r. książę Adam Woroniecki wzniósł klasycystyczny pałac, rozbudowany na przełomie XIX i XX w. (użytkowany obecnie przez Oddział Wojewódzkiego Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Lublinie); w sąsiedztwie pałacu na początku XX w. powstał kompleks budowli gospodarczych z cukrownią i gorzelnią; zespół pałacowo-parkowy posiada powierzchnię 6,6 ha, pierwotnie do pałacu prowadziła aleja dojazdowa od wschodu, biegnąca przez neogotycka bramę i kończąca się przed owalnym gazonem; od południa ciągnął się zespół stawów rybnych i łąki otaczające rzeczkę Rejkę; obecnie zachował się jeden staw z wyspą; po II wojnie światowej zredukowano park o ok. 30% powierzchni i wycięto część drzew (m. in. sosny kanadyjskie); wśród ok. 200 drzew 11 gatunków przeważają: lipa drobnolistna (30 sztuk), klon zwyczajny (45 sztuk), kasztanowiec biały (9 sztuk) oraz jesion wyniosły (60 sztuk) i grab pospolity (40 sztuk); występuje również: olcha czarna, dąb szypułkowy, modrzew europejski, robinia akacjowa i wierzba płacząca; do szczególnie cennych drzew należą: sosna wejmutka (2 sztuki o obwodach do 170 cm), świerk pospolity (2 sztuki o obwodach do 310 cm), kasztanowiec biały (340 cm), jesion wyniosły (8 sztuk o obwodach od 330 do 400 cm), lipa drobnolistna (4 sztuki o obwodach 480, 410, 380 i 350 cm), dąb szypułkowy (280 cm), modrzew europejski (średnio 160 cm), topola biała (400 cm) i wierzba biała odmiana złocista (280 cm; obiekt został wpisany do rejestru zabytków 30.06.1967 r.; mur. cerkiew unicka pw. Św. Michala Archanioła z 1796 r. fundacji Wiktoryna Zaleskiego, starosty boreckiego, od 1875 r. prawosławna, wzniesiona w stylu klasycystycznym na planie prostokąta z dwiema zakrystiami (nad zakrystiami loże), nawa rozczłonkowana płaskimi filarami pilastrowymi i ozdobiona fryzem, chór na dwóch filarach, główna elewacja rozczłonkowana pilastrami toskańskimi na boniowanych cokołach, zwieńczona trójkątnym ogzymsowanym szczytem, powyżej mur attykowy z drugim szczytem i przeźroczem na sygnaturkę, bogate wyposażenie zostało przeniesione do obecnego kościoła rzymskokatolickiego, zniszczony obiekt został odbudowany w latach 90-tych, obok znajduje się murowana, dwukondygnacyjna dzwonnica z 1900 r.; kościół parafialny pw. Św. Jozefata Biskupa i Męczennika, wzniesiony staraniem właściciela Rejowca Józefata Budnego, obiekt murowany w stylu neogotyckim, powstał w latach 1906-1907 według projektu Stefana Szyllera, jednonawowy z wystrojem neogotyckim, część wyposażenia pochodzi ze zniszczonej cerkwi (w tym owalny obraz MB z Dzieciątkiem z XVII w., od 2000 r. zwany MB Rejowiecką), w świątyni znajdują się relikwie Św. Jozefata, przekazane w 1908 r. przez księcia Adama Woronieckiego; figura MB Różańcowej z 1904 r.; kopiec z mogiłą powstańców z 1863 r. (zwany Szwedzką Mogiłą); pomnik Mikołaja Reja z 2005 r.(500-lecie urodzin poety); zabudowa rynku z XIX i XX w. (w tym tzw. Dom Reja, dawny ratusz); cmentarz żydowski z przełomu XVIII i XIX w. (uporządkowany w 2003 r.).

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY III RAJDU „ŚLADAMI POWSTANIA STYCZNIOWEGO”

BUKOWA MAŁA – wzmiank. 1546, od 1796 r. pod nazwą Bukowa Mała. 31 grudnia 1863 r. w jej rejonie został stoczona bitwa podczas powstania styczniowego; 1904 r. powstała kolonia niemiecka. W miejscowości pozostały cmentarze: ewangelicki, prawosławny i z I wojny światowej.
KAMIEŃ POWSTAŃCÓW - Obiekt został objęty ochroną w 1961 r. Znajduje się w kompleksie leśnym na północny zachód od miejscowości Sawin (Leśnictwo Sawin, oddział 118 g), leżącej na północ od Chełma, przy drodze Chełm-Włodawa. Pomnik usytuowany jest nad niewielkim ciekiem, wpadającym do Lepietuchy. Kamień posiada powierzchnię 4 m², obwód 700 cm, długość 230 cm, szerokość 230 cm i wysokość 50 cm. Nazwa obiektu związana jest z legendą, mówiącą o tym, że w pobliżu kamienia obozowali powstańcy styczniowi. 21 listopada 1863 r. w rejonie między Sawinem i Malinówką (na północ od Sawina) została stoczona jedna z najbardziej zaciętych bitew powstania.
SAWIN - wieś, siedziba gminy, nad Lepietuchą; wzmiank. w końcu XIV w. jako wieś król.; Władysław Jagiełło czyni z niej uposażenie kościoła paraf. w Chełmie, Kazimierz Jagiellończyk nadaje Sawin biskupom chełm.; lokacja w l. 1490 - 1493 z inicjatywy biskupa Macieja ze Starej Łomży; utrata praw miej. po przejęciu na własność przez władze ros. (1866); parafia katol. powstała w XV w. (erygowana przed 1490 r. pw. Zwiastowania NPM i św. Stanisława, wzmiank. od 1531 r.); kościół paraf. Przemienia Pańskiego wzniesiony w l. 1731-1740 z fundacji Barbary z Podowskich Dłużewskiej, kasztelanowej chełm. i jej syna Stanisława Dłużewskiego, chorążego chełm. oraz proboszcza ks. Józefa Suchockiego i Marcina Tyszowskiego, w stylu późnobarokowym, mur. z wyposażeniem barokowo-rokokowym; dzwonnica z XVIII w.; mur. szpital z 1757 r. fundacji proboszcza Józefa Suchockiego; szkoła z 1903-1905 r.; kostnica cmentarna z XIX w.; neogotycka kapliczka przydrożna z 1905 r. z figurą Św. Jana Nepomucena; cmentarz paraf. z XIX w; cmentarz żydowski.
BITWA POD MALINÓWKĄ WEDŁUG OPISU Z KSIĄŻKI STANISŁAWA ZIELIŃSKIEGO „BITWY I POTYCZKI 1863-1864”. RAPPERSWIL 1913
Przyłączył się do Krysińskiego major Kozłowski z Ćwiekami i ruszono ku Malinówce. Postępujący za powstańcami Borozdin nie zostawił ich długo w spokoju (…) kolumny moskiewskie z bagnetem w ręku poszły na piechotę powstańczą. Na prawem skrzydle jazdy ucierały się z sobą. Poza jazdą ustawiony był przyrząd do rzucania rac, które mieszały szyki ułanów rosyjskich. Nieprzyjaciel otworzył ogień kartaczami z czterech dział, od których poległ rakietnik, miejsce jego zajął ktoś inny. Tymczasem Ejtminowicz poprowadził krzakami kosynierów i rzucił się na armaty. Kosynierzy, zachęceni przykładem dzielnego dowódcy, szli dobrze, wytrzymali jeden wystrzał kartaczami z czterech dział; po drugim pierzchli, właśnie w chwili, kiedy nieprzyjaciel nie miał jut czasu dać trzeciego i nie mógł skutecznie bronić swych dział, bo ze wszystkich stron był zaatakowany. Uciekając, ponieśli większą klęskę, bo omal nie zostali porąbani przez jazdę, która się za nimi puściła. Ejtminowicz zdołał ich jednak w czworobok uszykować i cofać się z nimi do lasu, a tymczasem Kozłowski polecił Rostworowskiemu biec, aby rakiet użyto. Rostworowski zastał znów posadę rakietnika wakującą i sam zabrał się do rzucania rakiet i kilka rac udało mu się rzucić w sam środek dragonów, których konie, spłoszone dziwnym świstem i szumem, jakie wydawały rakiety, trzaskiem pękających granatów i sypiącemi się wokoło iskrami, zupełnie złamały szeregi. Wnet jednak "artylerya" Rostworowskiego umilkła, gdy kartacze nieprzyjacielskie zmiotły stolik, z którego puszczano race, a tymczasem bój wrzał coraz gorętszy. Borozdin z atakującego stał się atakowanym. Powstańcy wyparli go z lasku (…)Nowo przybyłe z Dubienki posiłki nieprzyjacielskie zsiadły z furmanek, szykowały się i zmierzały na powstańców. Myśleć o zwycięstwie już nie było można, chodziło tylko o to, aby się nie dać zgnieść. Polacy byli zupełnie otoczeni. Dziesięć do dwunastu dział i przeszło trzy tysiące ludzi świeżych ściskało dwa, około 1.500 ludzi liczące oddziały, od kilku dni w ciągłych utarczkach będące. Każdy widział, że się trzeba przerznąć lub zginąć. Dla dopięcia tego należało opanować wzgórze, leżące przy drodze do Sawina, zarosłe lasem wysokopiennym, i pod zasłoną oddziału tam się odstrzeliwającego cofnąć na Sawin, przejść błotnistą rzeczkę Uher i wejść w lasy na prawym jej brzegu położone.(…) Rozpoczął się więc trzeci akt tej walki, najuparciej toczony. Ogień obustronny był niezmiernie silny. (…) Trzy razy wydarł się z piersi naszych okrzyk radości, gdy dotykali tych sosen, tyloma kulami podziurawionych, i tyleż razy słyszano grzmiące "hurra” nieprzyjaciela, gdy wzgórze to odzyskał. Już późnym wieczorem po raz czwarty stanęli Polacy na tem wzgórzu. Kompania wyborowa z oddziału Kozłowskiego, strasznie zdziesiątkowana kompania Leszczyńskiego, naczelnicy, oficerowie, część Litwinów z krwią okrytym Ejtminowiczem na czele, komenda Rostworowskiego, wszystko w poszarpanych o krzaki łachmanach, czarne od dymu, z ostatkiem sił wtargnęło znów w lasek, Bardet, Pirroteri, Osser i część oddziału Kozłowskiego ostrzeliwali się innym kolumnom nieprzyjaciela. Zaczęła się w samym lasku mordercza walka, strzałów już nie było, bo nabijać broni nikt nie miał czasu, kilka tylko dział sypnęło kartaczami i kilkanaście rewolwerowych strzałów huknęło. Zamieszanie coraz większe, mrok zapadał, zgrzyt kos i bagnetów, krótkie wykrzykniki i szelest przyspieszonych oddechów, a wśród tego z początku jeden, potem kilka głosów, potem las cały ozwał się bezładnym chórem: Święty Boże! Święty mocny!... Lud polski w godzinę śmierci przypomniał sobie śpiew, z którym od dzieciństwa przed ołtarzami co niedzielę na kolana padał. Już ciemno było prawie, gdy powstańcy zostali panami wzgórza i lasku. Nieprzyjaciel ustępujący, jeszcze z własnych swych armat dostał grad kartaczy, które powstańcy za nim sypnęli, a potem nie tylko działa zagwoździli, lecz koła u nich porąbali, bo brać ich z sobą ani myśleć nie można było. Cała reszta ludzi Kozłowskiego, Pissaferi, Osser itd., zatrąbiwszy na odbój, ruszyli w porządku ku Rudzie nad Uhrem. W krwawym tym boju największe straty poniósł Kozłowski, na największe ataki Moskali narażony, straciwszy 83 ludzi w zabitych i rannych oraz 10 koni; sam zaś dowódca ocalenie swoje zawdzięczał tylko kapitanowi Mroczkowskiemu z oddziału pułkownika Wierzbickiego, który mu szybko podał własnego konia, gdy pod nim rumaka ubito. (…)Zastępy Krysińskiego straciły 29 zabitych i 26 rannych. Moskale ponieśli większe straty, bo prawie 300 w zabitych i rannych.

2008

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY  XXXI RAJDU "WIOSENNEGO"

PAWŁÓW - Dawne miasto, leżące obecnie na terenie gminy Rejowiec Fabryczny, wzmiankowane jako osada Łyszcz w 1359 r. W 1416 r. starostą Ziemi Chełmskiej był Korejwo z Łyszcza. Stanowiła część uposażenia bp chełm. W 1421 r. parafię w Łyszczu erygował bp Jan Biskupiec. Lokowana pod kon. XV w. z inicjatywy biskupa Pawła z Grabowy (od imienia bpa powstała nowa nazwa miejscowości). W posiadaniu bpów chełmskich i później lubelskich była do I poł. XIX w. Istniał też szpital dla ubogich. Od 1663 r. był tutaj też unicki kościół par., po likwidacji, do 1915 r. cerkiew prawosławna. Głównym obiektem zabytkowym Pawłowa jest kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela, wybudowany na miejscu wcześniejszych świątyń (pierwszy kościół drew. wybud. w Łyszczu pw. św. Marcina spalił się w 1650 r.; następny wzniosła rodzina Rejów (ok. 1670); trzecią świątynię drew. wybud. w 1744 r., w 1912 r. przeniesiono ją do Lublina-Bronowic) w latach 1909-12 w stylu neogotyckim. Projekt stworzył wybitny architekt Stefan Szyller, jednak jego koncepcja nie została zrealizowana z powodu znacznych kosztów. Ostatecznie świątynię wybudowano według planu architekta powiatowego Stanisława Dila. (budował arch. Dzieńkowski z Wwy). Konsekrował go bp F. Jaczewski 28.07.1912 r. W 1915 r. kościół został zniszczony - spalił się dach i wieża, po I wojnie światowej odrestaurowany, malowany wewnątrz w 1947 r.; Budowla jest murowana, 1-nawowa, ołtarz główny drewniany. W ołtarzu figura MB Różańcowej i na zasuwie św. Jana Chrzciciela. 5 Ołtarzy bocznych, po prawej - z obrazami MB Częstochowskiej, św. Antoniego, MB z Dzieciątkiem z XVII w. przeniesiony z dawnego k-ła unickiego, restaurowany i przemalowany w Moskwie w 1895 r. Po lewej - Ukrzyżowania, Matki Bożej. Ołtarze stylem dostosowane do k-ła. Na chórze 11-głosowe organy, liczące ok. 200 lat. Przy prezbiterium 2 zakrystie, nad nawą wieżyczka na sygnaturkę, na frontonie k-ła duża wieża. Obok k-ła dzwonnica z 3 dzwonami odlanymi w 1968 r. W Pawłowie znajduje się jeszcze organistówka z XIX w., szkoła z 1930 r. (rozbudowana w 1991 r.), d. posterunek policji z pocz. XX w., cmentarz z końca XVIII w. oraz kapliczka z rzeźbą św. Jana Nepomucena. Od XVII w. w Pawłowie rozwijało się garncarstwo, a od XIX w. bednarstwo. Tradycje tych rzemiosł można poznać w Izbie Garncarstwa (działającej od 1997 r.) oraz Izbie Bednarstwa (2005), funkcjonujących w ramach Gminnego Ośrodka Kultury.
SZWEDZKIE OKOPY - Grodzisko Pawłów (w dawnej literaturze Kanie). Znajduje się na gruntach wsi, pomiędzy kolonią Lipówki, a wsią Kanie. Obiekt zbudowany na podmokłych, bagnistych łąkach pociętych kanałami melioracyjnymi i niewielkimi rzeczkami, wśród których tworzy niewielkie wzniesienie. Umocnienie obronne grodziska stanowiły dwa wały ziemne. Obszar objęty założeniem obronnym wynosi ok. 1 ha, majdan w granicach wału wewnętrznego - 0,25 ha. Dzięki badaniom powierzchniowym obiekt można datować można na IX - X wiek. Obiekt pełnił zapewne funkcję grodu refugialnego, przy czym można zaryzykować twierdzenie, iż nie zaszła potrzeba wykorzystania jego obronnych walorów, brak np. śladów walki.
KANIE - Duża osada leżąca w gminie Rejowiec Fabryczny, wymieniana w 1503 r. jako Canye. Miejsce związane z kultem cudownego obrazu MB Kańskiej ( od XV w. istniał tutaj monastyr, a od 1531 r. parafia prawosławna, przekształcona następnie w unicką, a w 1875 r. ponownie prawosławna) pozostające w posiadaniu: Sienickich, Rzewuskich, Woronieckich i Wojciechowskich. W miejscowości urodził się dominikanin ojciec Jacek Adam Woroniecki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli filozofii neotomistycznej w Polsce oraz rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (w latach 1922-1924). Najcenniejszym obiektem zabytkowym jest późnoklasycystyczny pałac Woronieckich z 1848 r., wybudowany na planie prostokąta. W obiekcie funkcjonuje obecnie Dom Pomocy Społecznej, przeznaczony na 60 osób. Pałac otacza obszerny park, w którym zachowało się wiele pomnikowych drzew (orzech czarny, lipa drobnolistna, tulipanowiec amerykański, iglicznia trójcierniowa, dąb czerwony) oraz aleja grabowa. Pomnikami przyrody są: 2 lipy drobnolistne o obwodach 425 cm i 452 cm, klon srebrzysty o obw. 520 cm, orzech czarny o obw. 328 cm i tulipanowiec o obw. 260 cm. Interesujący jest również drew. kościół paraf. p.w. św. św. Piotra i Pawła, wybudowany w l. 1937-38 na miejscu dawnej cerkwi unickiej, wg projektu inż. Włodzimierza Wojciechowskiego. Budowla o trzech nawach reprezentuje styl kościołów góralskich. Budynek jest drewniany, 3-nawowy, pokryty blachą, ołtarze przeniesione z rozebranego k-ła pounickiego (pocz. XVIII w.) Ołtarz główny drewniany, o charakterze barokowym, z obrazem Serca P. Jezusa, Jezusa Ukrzyżowanego i MB "Kańskiej" ( do 1915 r. był tu obraz Matki Bożej czczony przez wiernych, który wywieziono do Rosji, gdzie zaginął). Kościół ma 2 ołtarze boczne, drewniane z fragmentami barokowymi, po prawej - MB Różańcowej, po lewej - św. Piotra i Pawła. Na chórze muzycznym 16-głosowe organy zakupione w Lublinie w 1962 r. Na frontonie k-ła - wieża. Parafia erygowana został 23.03.1919 r. przez bpa Mariana Fulmana i uposażona przez dziedziczkę Zofię Wojciechowską. Na terenie parafii jest dom Sióstr Serafitek, pracujących w Domu Pomocy Społecznej.

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XLVIII RAJDU „JESIENNEGO”

RADECZNICA – miejscowość gminna nad rzekami Por i Gorajec, wymieniana w XV w., własność Kaczkowskich, Rodeckich i Godlewskich, którzy przekazali Radecznicę Mikołajowi Świrskiemu, biskupowi sufraganowi chełmskiemu; w 1664 r. w Radecznicy miało miejsce cudowne objawienie św. Antoniego Padewskiego; w 1667 r. do Radecznicy przybyli bernardyni i powstał pierwszy drewn. kościół; w latach 1684-1693 wzniesiono mur. kościół wg projektu Jana Michała Linka i klasztor; od 1725 r. własność Zamoyskich; klasztor został zlikwidowany w 1869 r. i przejęty przez unitów, a nastepnie przez prawosławnych; bernardyni powrócili do Radecznicy w 1919 r.; w okresie międzywojennym działało w Radecznicy seminarium duchowne i gimnazjum; w 1950 r. zakonnicy zostali aresztowani przez UB, a w zabudowaniach umieszczono szpital psychiatryczny; w latach dziewięćdziesiątych przeprowadzono gruntowny remont obiektu i mimo pożaru w 1995 r. (zniszczeniu uległ obraz św. Antoniego) sanktuarium jest odwiedzane przez licznych wiernych; w ramach zespołu klasztornego istniej kaplica (na wodzie), obszerny park oraz figura św. Antoniego.
GORAJ – stara osada nad Ładą, nadana w 1377 r. Dymitrowi z Klecia, znanym jako Dymitr z Goraja; własność Gorajskich, Firlejów i Zamoyskich; lokowany w 1405 r.; wązny ośrodek rzemieślniczy; głównym obiektem jest barokowy kościół pw. św. Bartłomieja powstały w latach 1779-1782. W centrum miejscowości pomnik ofiar II wojny światowej.
BIŁGORAJ - miasto powiatowe nad Ładą (ok. 28 tys. mieszkańców), lokowane w 1578 r. przez podkomorzego lubelskiego Adama Gorajskiego. Później własność Szczuków, Potockich (m. in. Stanisława Kostki Potockiego) i Nowakowskich. Ważny ośrodek rzemieślniczy, przede wszystkim sitarstwa. Znaczną część mieszkańców stanowili Żydzi (w Biłgoraju przebywał m. in. znany pisarz żydowski Izaak Baashevis Singer, laureat Nagrody Nobla)). Zniszczony w trakcie kampanii wrześniowej. Główne obiekty zabytkowe to kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP z 1732-55 r. (późnobarokowy), kościół filialny pw. św. Jerzego (d. cerkiew unicka) z 1790-1793 r., zespół klasztorny franciszkanów (klasztor z XVIII w. i kościół z pw. św. Marii Magdaleny z 1921-29 r.) oraz niewielki skansen tzw. Zagroda Sitarska. Herbem miasta Biłgoraj są w czerwonym polu tarczy trzy wręby srebrne (białe), nad którymi umieszczony jest srebrny (biały) łabędź. W mieście znajduje się 11 pomników: Krzyż poświęcony 64 partyzantom rozstrzelanym na Rapach - Droga Straceń, Krzyż poświęcony ofiarom UB i NKWD - ul. Poprzeczna, Obelisk poświęcony poległym żołnierzom polskim walczącym o Biłgoraj w 1939 r., Obelisk poświęcony żołnierzom AK i BCh - Plac Solidarności, Pomnik Józefa Dechnika - ul. Kościuszki, Pomnik powstańców listopadowych - ul. Zamojska, Pomnik patriotów polskich straconych w latach 1939 - 1944 - ul. Zamojska, Pomnik Henryka Dąbrowskiego - Park Solidarności, Pomnik Ignacego Krasickiego - ul. Kościuszki, Pomnik żołnierzy polskich walczących podczas II wojny światowej - Plac Wolności, "Pomnik dziękczynienia" za 2000 lat chrześcijaństwa - Plac Wolności
MOMOTY GÓRNE - wieś leżąca po południowej stronie rzeki Bukowej. W pierwszych dniach października 1939 r. nastąpiła tu koncentracja zgrupowania płk. Tadeusza Zieleniewskiego, który stąd zamierzał przebijać się w kierunku granicy z Węgrami. W czasie okupacji wieś stanowiła oparcie dla oddziałów partyzanckich, szczególnie dla oddziału NOW-AK "Ojca Jana". W kwietniu 1944 r. w okolicach Momot poniósł ciężkie straty w starciu z hitlerowcami oddział AK " Lancy". Imiona i nazwiska poległych znajdują się na tablicach pamiątkowych w okolicach kościoła.
SZKLARNIA - istniała już w XVII wieku. Zamoyscy założyli tu hutę szkła, produkującą butelki. Huta przetrwała do 1836 r. Podczas II wojny światowej w czerwcu 1944 r. partyzanci stoczyli walkę z oddziałami niemieckimi. W trakcie walki lotnictwo niemieckie niemal całkowicie zbombardowało Szklarnię. Zginęła wówczas łączniczka oddziału NOW-AK "Ojca Jana", której symboliczny grób znajduje się we wsi. Obecnie Szklarnia Uczy kilkanaście gospodarstw.
PORYTOWE WZGÓRZE – miejsce stoczenia bitwy partyzanckiej 14 czerwca 1944 r. przez oddziały polskie (AK, AL) i radzieckie pod dowództwem ppłk. Nikołaja Prokopiuka, związanej z niemiecką operacją Sturmwind I. Oddziały partyzanckie liczące ok. 3 tys. żołnierzy podjeły walke z liczącymi ok. 30 tys. żołnierzy oddziałami niemieckimi. Bitwę upamiętnia pomnik odsłonięty w 1974 r. autorstwa Bronisława Chromego.
JANÓW LUBELSKI - miasto powiatowe, założone w 1640 r. przez Katarzynę z Ostrogoskich Tomaszową Zamoyską. na gruntach wsi Biała, na mocy przywileju króla Władysława IV. Zmiana nazwy miasta z Białej na Janów staraniem Jana Zamoyskiego wojewody sandomierskiego nastąpiła w 1653 r., którą ostatecznie zatwierdzono w 1687 r. dzięki Marcinowi Zamoyskiemu. Mimo zniszczeń spowodowanych wojnami w XVII wieku Janów rozwijał się jako ośrodek rzemieślniczy i handlowy. Główne obiekty to: Kościół i dawny klasztor dominikanów ufundowany ok. 1650 r. złożony z kościoła (obecnie parafialnego) pw. św. Jana Chrzciciela zbudowany w stylu barokowym (budowla trójnawowa, bazylikowa, ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi) w 1694 r. wg projektu Jana Michała Linka i zabudowań klasztornych.

2009

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XXXII RAJDU "WIOSENNEGO"

LASY STRZELECKIE – Kompleks leśny obejmujący powierzchnię 82 tys. km ², rozciągający się między Bugiem a Wełnianką na obszarze gmin: Dubienka, Hrubieszów, Horodło i Białopole. Dominującym drzewostanem w lesie są lasy dębowo – grabowe, nieliczne stanowiska zajmują lasy nadrzeczne i sosnowe. Obszar jest siedliskiem wielu, objętych ochroną gatunków ptaków, jak: bocian czarny, trzmielojad, dzięcioł czarny, orlik krzykliwy, muchołówka mała, muchołówka białoszyja i lelek kozodój. Na obszarze lasów Strzeleckich istnieje Strzelecki PK, Grabowiecko-Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu, Rezerwaty Przyrody „Siedliszcze” i „Liski” oraz obszary NATURA 2000.
BUŚNO - Miejscowość wymieniana w źródłach od 1423 r. Istniał tutaj monaster prawosławny, zlikwidowany pod koniec XVI w. Od XV w. własność prawosł. a następnie unickich biskupów chełm. W 1783 r. w Buśnie powstała filia seminarium duchownego. Głównym obiektem jest kościół pw. Wniebowzięcia NMP, który powstał jako cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia NMP w 1795 r. W 1875 r. świątynia została zamieniona na prawosławną. Parafia rzymskokatolicka erygowana została 23 marca 1921 r. Budowla jest orientowana, murowana z cegły i otynkowana. Nawa jest prostokątna z wyższym prezbiterium, zamkniętym półkoliście, przy którym od południa znajduje się zakrystia. Od zach. umieszczono dwie kwadratowe wieże wtopione w narożniki i wysunięte lekko przed lico fasady, przy której znajduje się także nowa kruchta. Fasada posiada wydatny gzyms koronujący, natomiast dolne kondygnacje wież podział ramowy oraz ujęte są na narożach pilastrami. Między pilastrami umieszczono nowszy szczyt o falistej linii spływów. Otwory okienne i wnęki są zamknięte półkoliście. W ołtarzu głównym, pochodzącym z 1888 r., umieszczony jest obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP z 1921 r. Po obu stronach nawy znajdują się ołtarze: prawy poświęcony MB Szkaplerznej, lewy św. Franciszkowi z Asyżu. Wyposażenie świątyni pochodzi z XVIII i XIX w.
KURMANÓW - Miejscowość pojawia się źródłach od 1510 r. Według legendy we wsi istniała pustelnia (na jej miejscu powstała cerkiew) i kaplica z ikoną św. Antoniego Peczorskiego. Od XVIII w. własność rodziny Wydżgów. Zachowała się tutaj dawna cerkiew unicka, powstała prawdopodobnie jako kaplica dworska ok. 1790 r. z fundacji Michała Wydżgi. W 1831 r. został przejęty na cerkiew i rozbudowany (powstały kaplice boczne, kopuła i szczyt wschodni), być może w oparciu o teoretyczne projekty architekta Piotra Aignera. Około 1875 r. świątynia została zamieniona na prawosławną, a w 1925 r. przebudowana na szkołę. W 1985 r. obiekt był remontowany a obecnie, po likwidacji szkoły, jest w posiadaniu prywatnym. Cerkiew została wzniesiona w stylu klasycystycznym z elewacją frontową zwróconą na wschód. Budowla jest murowana z cegły i otynkowana. Rozplanowana została na rzucie krzyża greckiego z wydłużoną częścią frontową. Przy ramieniu południowym powstała piętrowa przybudówka. W ramach przebudowy wnętrze zostało całkowicie przekształcone i podzielone na dwie kondygnacje. Do elewacji frontowej przylega wgłębny dwukolumnowy portyk ujęty po bokach kanelowanymi lizenami. Fasada zwieńczona jest trójkątnym szczytem na tle schodkowego muru attykowego. Nad nawą znajduje czworoboczny tambur podtrzymujący niegdyś kopułę, usuniętą w 1956 r.
STRZELCE - Miejscowość wymieniana w źródłach od 1477 r., wchodząca w skład dóbr królewskich. Od XIX w. była w posiadaniu: Iżyckich, Poletyłów, Zamoyskich, Studzińskich, Wydżgów i Gutowskich. Od XVI w. istniała tutaj parafia prawosławna, od XVII w. parafia unicka. W 1937 r. folwark zakupiła rodzina Du Chateau z Hrubieszowa. Po II wojnie światowej majątek został przejęta przez państwo. Znajduje się tutaj zespół dworsko-parkowy, złożony z dworu powstałego w latach 1908-1911 na bazie wcześniejszych budowli oraz otaczającego go parku. Dwór jest murowany i otynkowany i rozplanowany został na rzucie prostokąta. Od frontu jest siedmioosiowy i przykryty dwuspadowym dachem. Po II wojnie światowej obiekt był wykorzystywany jako szkoła i został gruntownie przebudowany. Dwór otacza park o powierzchni 2,6 ha (jedna trzecia dawnego obszaru), który posiada zachowane elementy kompozycyjne w postaci okrągłego gazonu z nasadzeniami kasztanowca, jesionowo-lipowych alei o kształcie podkowy oraz licznych szpalerów.
MAZIARNIA STRZELECKA - Dawna osada leśna należąca do będących własnością królewską dóbr strzeleckich, o której pierwsze informacje pochodzą z 1628 r. W 1834 r. zakupił dobra Józef Iżycki a następnie hrabia Witold Poletyło. W wyniku kolejnej transakcji w 1875 r. właścicielem dóbr został hrabia Józef Zamoyski, który po dwóch latach włączył je w skład Ordynacji Zamojskiej. W 1936 r. dobra przejęło państwo i do obecnej chwili są w posiadaniu Lasów Państwowych. Zachowany zespół dworsko-parkowy usytuowany jest na polanie śródleśnej przy skrzyżowaniu dróg.. Główną budowlą zespołu jest powstały w 1903 r. pałacyk myśliwski Zamoyskich (w ówczesnej Nowej Maziarni), wybudowany prawdopodobnie wg projektu Ignacego A. Szymańskiego (budowniczego Ordynacji Zamojskiej). Z powodu podmokłego podłoża już w 1910 r. murowany obiekt wymagał remontu. Przebudowę przeprowadzono w latach 1910-1911 wg planów znanego warszawskiego architekta Jana Heuricha. Zniszczony w okresie I wojny światowej budynek w 1923 r. wydzierżawiła Zamojska Spółka Przemysłu Drzewnego. W 1936 r. obiekt przejął Skarb Państwa. Obecnie w budynku mieści się siedziba Nadleśnictwa Strzelce z Leśnym Ośrodkiem Szkoleniowo – Wypoczynkowym. Pałacyk powstał na planie zbliżonym do litery H. Od strony północno-wschodniej znajduje się wieloboczna trójkondygnacyjna wieża przykryta ostro zwieńczonym dachem. Główna fasada znajduje się od strony wschodniej i posiada w centrum niewielki trójkondygnacyjny ryzalit przykryty dwuspadowym dachem. W trójkątnym zwieńczeniu ryzalitu znajduje się herb Zamoyskich – Jelita. Bryła obiektu jest rozczłonkowana z czterema ryzalitami (skrzydłami) w narożach. Częściowo przekształcone wnętrze składa się z dużego hallu wspartego na dwóch filarach, obszernego salonu na parterze (otoczonego pokojami) oraz sali balowej o wysokości dwu kondygnacji na piętrze. Pałacyk otacza park o powierzchni 10 ha z zachowaną częściowo dojazdową aleją. Przed pałacem znajduje się klomb o średnicy 12 m z żywopłotem z ałyczy i czterema świerkami klującymi. Od frontu pałacu biegną dwie aleje lipowe o szerokości 15 i 13 m. Zachował się również szpaler dębowy. W parku znajduje się ok. 160 drzew 19 gatunków.

2011

INFORMATOR KRAJOZNAWCZY XXXIV RAJDU WIOSENNEGO
CYKL: DWORY, PAŁACE I PARKI PODWORSKIE POWIATU CHEŁMSKIEGO

SIEDLISZCZE – wieś gminna, wzmiank. w 1414 r; ślady osadnictwa z epoki brązu; lokowane 26 stycznia 1760 r. przez Augusta III (była to powtórzenie lokacji z 1548 r.). W ciągu swoich dziejów miejscowość była w posiadaniu: Korybutów, Witwińskich, Kożuchowskich, Jaskólskich, Podhorodyńskich, Siostrzewitowskich, Rzewuskich, Węgleńskich, Trzecieskich, Bogusławskich, Przegalińskich, Załuskich i Wielowiejskich. Rzewuscy utrzymywali tutaj chorągiew husarską (Michał, Stanisław Mateusz - hetman polny i wielki koronny, Wacław - hetman polny i wielki koronny, poeta i dramatopisarz); w 1758 r. dobra kupił pułkownik husarii Wojciech Węgleński - ostatni kasztelan chełmski, w rękach tej rodziny i jej potomków Siedliszcze pozostały do 1944 r.; w 1799 r. jego syn Antoni Leopold Węgleński zainicjował zmianę nazwy Siedliszcze na Węglin, lecz nowa nazwa nie utrzymała się; archiwum wojskowe z Siedliszcza znajduje się obecnie w oddziale rękopisów biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu; relikty zbroi husarskich z Siedliszcza można dziś jeszcze oglądać w muzeach w Sanoku, Rzeszowie i Krakowie;).w XIX w. dwór Węgleńskich cieszył się uznaniem z racji patriotycznych i postępowych postaw właścicieli, przebywali tu Henryk Kamieński, Edward Dembowski i Wincenty Pol; w okresie powstania styczniowego w okolicy miało miejsce kilka potyczek, z których najważniejsza rozegrała się 2 grudnia 1863 r., a polegli w niej powstańcy spoczywają w zbiorowej mogile, znajdującej się przy szosie prowadzącej do Mogilnicy, na tzw. „kurhanie powstańców” (w 1928 r. umieszczono tutaj pamiątkową tablicę i krzyż, a w 2003 r. wzniesiono pomnik z napisem „Gloria victis”); podczas I wojny światowej w 1915 roku w rejonie Siedliszcza toczyły się walki między wojskami ros. i niem.; w 1922 r. rozparcelowano dobra siedliskie pomiędzy kolonistów przybyłych z Galicji; pierwsza cerkiew wzmiankowana w 1510 r.; w 1657 r. dzierżawca Hieronim Stryjeński, zamienił istniejącą przy dworze kaplicę na zbór różnowierczy; w 1764 r. Wojciech Wegleński ufundował cerkiew unicką, która spłonęła w 1882 r.; w 1904 r. wybudowano prawosławna cerkiew murowana, obecnie kościół paraf. pw. MB Częstochowskiej z późnobarokowym pounickim obrazem MB z Dzieciątkiem (obiekt przekazano katolikom w 1919 r. – od 1907 r. istniała w Siedliszczu parafia rzymskokatolicka – przebudowano do obecnego kształtu w 1958 i w latach 1988 – 99); dawny dwór rodziny Węgleńskich to późnobarokowa budowla drewniana i otynkowana, konstrukcji zrębowej, na podmurowaniu, parterowa z piętrową częścią środkową na rzucie prostokąta; brama wjazdowa od strony północnej, z szerokim przejazdem i dwoma bocznymi furtkami; wokół dworu pozostałości ogrodu z XVIII w., z resztkami sadu; po II wojnie światowej dwór był wykorzystywany jako szkoła; park został zdewastowany w okresie międzywojennym (wycięto ok. 60% drzew ). Obecnie założenie dworsko-parkowe posiada powierzchnię 1 ha i składa się z ok. 200 drzew 11 gatunków (wierzba krucha, wierzba biała, kasztanowiec biały i katalpa bigoniowa zw. surmią - 6 sztuk o obwodach do 90 cm). Obiekt został wpisany do rejestru zabytków w 1995 r.); grodzisko „Zamczysko” wśród rozlewisk Mogilanki, na północ od miejscowości, od XIV w. stał tu zamek, powstały być może na miejscu dawnego średniowiecznego grodu.
WOLA KORYBUTOWA - wieś położona w dolinie rzeki Mogilanki, przy szosie Włodawa-Dorohucza; wzmiankowana w 1515 r., należała ona wraz za folwarkami do dóbr Siedliszcza i stanowiła własność Korybutów, u schyłku XVII w. przejęta przez Rzewuskich, by w 1758 roku w drodze kupna przejść w posiadanie Węgleńskich; w 1865 r. posiadłość Wola Korybutowa oddzielona została od dóbr Siedliszcze; w 1880 r. powstała tutaj kolonia niemiecka; parafia erygowana w 1946 r.; kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa wzniesiony w l. 1937-39 z drewna uzyskanego z rozbiórki kościoła unickiego w Lubieniu (z XVIII w.); budynek drewniany o konstrukcji zrębowej, oszalowany dwustronnie. Ołtarz główny pounicki, barokowy, we wnętrzu obrazy XIX-wieczne; dwa zabytkowe dzwony (gotycki z XV/XVI w., a drugi XVIII-wieczny); cmentarz ewangelicki z 2 połowy XIX w.
WÓLKA BIELECKA – miejscowość wymieniana od 1676 r., związana z pobliska Białką. W 2005 r. powstał tutaj Ośrodek Archeologiczny „Choina Horodyszcze”, którego głównym elementem jest rekonstrukcja słowiańskiego grodu z pobliskiego Klarowa. Wykonano m. in. wały, fosy, bramę wieżową, ostrokół, dwie półziemianki, studnię o konstrukcji zrębowej, budynek muzeum z makietą grodu w Klarowie. Ośrodek organizuje widowiska plenerowe (w tym w ramach „Spotkań z Żywą Historią”) prezentujące zwyczaje Słowian, warsztaty rzemiosła i kuchni słowiańskiej, realizowane m.in. we współpracy z grupami rekonstrukcji historycznych. Patronat merytoryczny nad Ośrodkiem sprawuje Koło Naukowe Studentów Archeologii Uniwersytetu im. Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie.
KANAŁ WIEPRZ – KRZNA - najdłuższy kanał melioracyjny w Polsce (140 km) łączący Wieprz (koło Borowicy) z Krzną koło Międzyrzeca Podlaskiego). Wybudowany w latach 1954-1961.
CHOJENIEC – miejscowość wymieniana od 1463 r. jako własność królewska; w wiekach późniejszych znajdował się tutaj folwark szlachecki (Chojeniec-Piotrowszczyzna), własność rodziny Piotrowskich, który w XIX w. został przejęty przez właścicieli Siedliszcza – Węgleńskich (wcześniej posiadali już część Chojeńca); kolejnymi właścicielami folwarku byli: Stanisław Moraczewski-Trzecieski, Edward Przegaliński, Edward Poraziński i Józef Sterpejkowicz-Wersocki; głównym obiektem zabytkowym jest zespół dworsk--parkowy z 1 poł. XIX w., złożony z powstałego w 1 połowie XIX w. dworu i otaczającego go parku; usytuowany na niewielkim wzniesieniu murowany dwór powstał około 1830 r. z fundacji Węgleńskich; po II wojnie światowej użytkowany był przez szkolę podstawową a obecnie jest w rękach prywatnych; budynek jest murowany, rozplanowany na rzucie prostokąta; posiada cechy klasycystyczne; .park dworski (liczący ok. 200 drzew) i wpisany w 1982 r. do rejestru zabytków, powstał na początku XX w. na bazie wcześniejszych ogrodów; zajmuje powierzchnię 4,2 ha i posiada zachowany układ kompozycyjny, wykorzystujący naturalne walory terenu; zachowały się również sadzawki ze strumieniem obsadzonym olchami, wierzbami i lipami.